PDA

Просмотр полной версии : "|ОАЖАЛ ЙОАЦА ХАЛКЪ" - Ваха Хамхоев



Ovod
20.12.2012, 21:04
http://deporting.ru/index.php/docdannye/skorb/62-qi-q-

(Прологахи, 17 суртахи, эпилогахи латта
вайнах мехках баьха 50 шу дизара хетаяь
к о м п о з и ц и – х р о н и к а)

1994-гIча шера, 23-ча феврале, ГIалгIай Паччахьалкхен Базоркин И.
цIерагIча драман театра сцена тIа, укх композицех спектакль оттайир
гIалгIай гIорваьннача режиссёра а актёра а Цицкиев Мухтара Махьмада.
Из дага а лоацаш кепа тох укхунна. А в т о р.


Укхаза дувцаш мел дар шовзткъеи цхьайтта шу чулоацаш хиннар да. Цхьа ноахал Iо а даь, къалу ха я из. Цудухьа керттера турпалий цIераш увттаяь яц. ХIана аьлча, ара доахаш а, Iодугаш а, Iокхаьчача а, юха цIадоагIаш а, цIакхаьчача а хиннар – цIагIа долаш а арахьа долаш а, мичча моттиге а, хьаннагIчунца а хила тарлуш хиннадаь. Актёрашта сурт-сибаташ гойта а аттагIа хила мег, цу сурташка хьажжа шоай дувхар хийцача. Кхыча къамех болча наха шоайла а, царца дIабувцар а эрсий мотт ба. ХIаьта, «Россен лидера» къамаьл, Назране цо ма дарра а (юкъерадаьха), стенографеца нийссдаь а да.
Керттера дакъа лоацараш:

Къоано.
1-ра Воккха саг.
2-гIа Воккха саг.
Н и й с в е н н а с а г.
Къонах.
ЗIамсаг.
КIаьнк.
Йокка саг.
Кхалсаг.
ЙоI.
Эпизодашка гучабоалараш:

ЦК ВКП(б) Политбюро доакъашхой, Нохч-ГIалгIай АССР кулгалхой, Республика юхаметтаъоттаяра йолча Оргкомитета доакъашхой, ГССР, ДАССР, СОАССР партен 1-ра секретараш, Комиссен кулгалхо, ЦК завотдела, Россен лидер, Пригороднера хьаким, Инарал, Эпсар, Комендант, «Писарь», Лаба ягIа кий яр, Герга кий яр, Фуражк туллар, МаIасаг, Воккха саг унахо, Чокхи дувха зIамсаг, Шира къоано, ГIалгIай эпсар, Казахий воккха саг, Тувлавенна саг, Вокъавенна саг, Верста саг, Лохера саг, Митинг дIахьош вар, БерагIа йоа кхалсаг, Къона кхалсаг, Эрсий кхалсаг, Кхалнаьха «лидер», 1-ра зIамсаг, 2-гIа зIамсаг, Чокхеш дувха кагирхой, НКВД болхлой, милиционераш, салтий, нах, (Гуш воацача сага Оаз, гуш йоаца Хор).

Укх тIа дувцараш хинна ханаш:
1943-гIа шу, 11-гIа февраль – 1994-гIа шу, 23-гIа февраль.

Уж хинна моттигаш:
Москва, ГIалгIай Мохк, машин-наькъа вокзал, станцеш, «товарни эшелон», Казахстана аренаш, «пассажирски поезд», Пригородни район, Шолжа-гIала, Наьсар-гIала.

П Р О Л О Г
(хьалхарадар)

(ДIадолалуш, сцена а зал а баьде я. Пордув вIашкаэззача да. Цхьа ха ялча прожекторий сердалоно, пордувна тIагIолла дехьеи сехьеи «1944»-еи «1994»-еи – таьрахьаш хьагойт, царна лакхе а юккъе а цхьаькха «50» – таьрахь гу. Гаьннара боагIаш санна, чIондарга муъам хоз, шийна тIеххьа, бIаргагуш воацача сага низ бола оаз а йолаш).

О а з. Тахан, укх 1994-ча шера, февраль бетта, 23-ча дийнахьа – ах-бIаь шера го а баьха, юха гон тIа денача кхаьрача дийнахьа – шовзткъе итт шу дуз вай мехках даьха! Кхыбарашта нийсса Дала хьа а кхелла, укх Малха кIала дахар деце, цхьаккха а бехк-гунахьа доацаш, – цу Iаьдала къизача низо вай нах шоай Даьй-Мехках баьха!
Эрий аренаш мел я, машин-наькъа йистошка, каша-боарзи тIехк-голеи доацаш хелла дакъа ма аллийсар мерчий долланза – Кавказа лоамашкара Тян-Шана лоамашка кхаччалца болча, цу халача новкъа!
Ма керза байр-кх уж:
къаман хьаькъал – къаьна къоаной!
къаман денал – гIаьметта къонахий!
къаман беркат – сувнаш мо кхалнах!
къаман ираз – берилгаш-малейкаш!
Ма сатессаш къийстар-кх уж шоай хьамсарча Даьхенах! ЦаI цIа дац гIалгIай а, мехках даьхача кхы дуккхача къамий а:
къаьрача ден шелалло – марцанза дисса!
къизача ден гIожалло – човхонза дисса!
бирсача ден Iоажалло – саг къоастонза дисса!
Вай бицбергбац уж! Зама хувцаяларагIа вай дицлургдац! Цхьанна сага а, цхьанна къамана а кхы ма гулда иззамо туржаI!

(Оаз соццашехьа, йиш соц. Цхьанне хьалха а, хоро тIехьа а оалаш, ара доахача дийнахьа яьккха назма йолалу. Цунга ла а дувгIаш, Iохьежаш, пордувна хьалхашка воагIа шира Къоано).

Даькъастенга букъ берзабаь вай доладелча, Ва-а, марша Iайла хьо, ва Нана-Даькъасте! Тхо даха ма доахкий цу сийнча ва Сибаре! Ва-а, марша Iайла хьо, ва Нана-Даькъасте!
Хьа къина елхийла уж лакха сигаленаш! Хьа къина делхалда уж Iаьржа лаьттенаш!
Тхо даха ма доахкий цу шийлача ва Сибаре!
Ва-а, марша Iайла хьо, ва Нана-Даькъасте!

Ма хала хилар-кх ший мехках воала ди,
Цул хала хилар-кх безарех къаста ди!
Тхо даха ма доахкий цу гаьнарча ва Сибаре!
Ва-а, марша Iайла хьо, тха Нана-Даькъасте!

(Назман оаз лаьгIлуш-лаьгIлийя, дIайов. Сцена тIа а зала чу а лампаш хьалсог. Лохе Iохьежачара хьалверз Къоано).

Къ о а н о. Ва, Воккха хинна Даьла! Хьо воацар хаза вац, Хьо воацар деха вац, Хьо воацар дала вац тха, я-а АллахI! Хьай шорттача къахетамца Iалашбелахьа тха дай-ноаной, тха йижарий-вежарий, тха бераш-дезалхой, тIехьа велха, сагIа даккха саг ца вусаш, хьайна духьал баьхка, тха гIийла мискаш!
Ва-а, Сийлахьа тха Аьла! Къоабалдий дIаэца, укх 50 шера чухьа Мохк бахьан бейнарий гIоазот! Царех делхаш, хьесталуча тхона Iайха бенна маьл, лире бий, совгIата ле Iа царна, мулках совбаха Iа уж, дарже лакхде Iа цар синош, ва-а Даьла!
Ва-а, Веза хинна вола Даьла! Юхе диссараш даькъала де Iа, дунен-балийх лораде Iа, Iаьхартен Iазапах хьалхадаха Iа, Хье раьза волчунна тIакхеде Iа, я-АллахI! Хиннар-лайнар дицдеш, Хьай камоаршаллийца дика да тхона, Хье хесто низ ба тхона, Хьайна гIулакх де хьаькъал да тхона, Хьай духьа доаха де тхо, Хьай духьа деба де тхо, я-АллахI, я-АллахI, я-АллахI!
(Iарбий метталла дуккхача байнача нах? де мегаш дола дуIа де волалу Къоано, ши кулг хьаллаьце. Залера нах гIовтт).
Бисмилл?хIи ррохьм?ни ррохь?ми!
Алхьамдулл?л?хIи роббил I?лам?н, вассол?ту вассал?м, Iал? рас?ллилохь ва Iал? ?лихIи ва асхь?бихIи ажмаI?йн. Алл?хI?ммагI фирлахIум вархьамхIум. Алл?хIума солли Iал? Мухь?ммадивваIал? ?ли Мухь?ммади васалл?м.Бихьурмати сиррас?ратил ф?тихьахI! (ТIеххьа дагахьа ламаза-бисмал деш).

(Зала чура сердал дIайов, нах Iоховш. Сцена сийрдайоалл. Пордув тохалу. Юха а оаз хоз).

О а з. Шовзткъе итт шу хьалха а цул тIехьагIа а лайнар ца тоъаш, 1992-ча шера хиннар шоашта ма довзий шоана!
ХIанз оаха шоана гойтаргдола сурташ, бокъонца хинна да шоана! Iодига, цига даьккхача кхойтте шера а, тIехьагIа човнаш ерзае гIерташ даьккхача ткъаь вурийтте шера а, бIарчча – укх шовзткъе итт шера мел хиннараш, шоана гойта а дувца а, цхьан сага вахар а тоъаргдацар!

ХIаьта, тахан шоана гургдар а ганза дуссаргдар а, шоайла тара да шоана, уж-м. Вайца ма хиннадий ераш, шеддараш а! ХЬАЖАЛАШ!.. ДАГАДОХАЛАШ!.. ДИЦ МА ДЕЛАШ!.. ФуннагIа тIакхачарагIа ловргдолча, лергдоацача, даимма дийна хургдолча къаман исторен оагIонаш ма йий ераш! (Оаз сецача, сатем отт. ТIаккха, пордув дIа-са деллалу).
1-ра СУРТ

(1943-гIа шу, 11-гIа февраль. Москва, Кремль. ВКП(б) ЦК Политбюро заседанеш хула моттиг. Политбюро доакъашхой Iохайша багIа. Сталин ший къамаьл чакхдоаккхаш ва).

С т а л и н. Итак, товарищи члены Политбюро ЦК ВКП(б) и Государственного Комитета Обороны, Вам знакомы выводы ответственных лиц и, настоятельные просьбы и предложения с мест, то есть, от руководителей некоторых республик Кавказа по вопросу, внесённому на повестку дня данного заседаниия. Есть мнение, взять их за основу нашего принципиального решения, ограничиваясь при этом, высказыванием отношения к нему по ходу голосования. Товарищ Андреев, начнём с вас!
(Сталин ший «трубках» кIур боахаш, хьал Iои аха волалу. ХIаравар сихха хьалъийлуш, шоаш оалар аьнна баьлча, Iохувш).

А н д р е е в. Я, за немедленную публичную ликвидацию Чечено-Ингушской Автономной Республики!
С т а л и н. Что скажет Нарком внутренних дел?
Б е р и я. Я, тов. Сталин, за проведение депортации. Но, не немедленно, а после изгнания врага. Предположим, в начале следующего 1944 года!
С т а л и н. Товарищ Вознесенский?!
В о з н е с е н с к и й. За немедленную ликвидацию!
С т а л и н. А наш прославленный красный маршал?!
В о р о ш и л о в. За депортацию после изгнания немцев!
С т а л и н. Товарищ Жданов?!
Ж д а н о в. За немедленную ликвидацию, тов. Сталин!
С т а л и н. Главный начальник железных дорог?!
К а г а н о в и ч. Я, за депортацию этих народов после изгнания врага, тов. Сталин!
С т а л и н. А каково мнение Всесоюзного старосты?
К а л и н и н (можилгах кулг хьекхаш). Я, за депортацию, тов. Сталин! Но, как тут высказывались наши товарищи, после очищения территории нашей Родины от супостата!
С т а л и н. Пожалуйста, наш самый хитрый Нарком!
М и к о я н. Я, не против выселения этих народностей, но полагаю, товарищ Сталин, что это может повредить репутации Советского Союза за рубежом!
С т а л и н. Вячеслав Михайлович!?
М о л о т о в (меттах шик лелхаш). Я, за н-немедленную л-ликвидацию Ч-чечено-Ингушской АССР, тов. Сталин!
С т а л и н. И, наконец, товарищ Хрущёв?!
Х р у щ ё в. За перемещение этих народов, тов. Сталин, после изгнания агрессора с нашей земли!

(Лоацца сатем отт. АргI-аргIагIа массанега а хьежаш, ший къамаьл дерзаду Сталина).

С т а л и н. Андреев, Вознесенский, Жданов, Молотов – за немедленную ликвидацию этой республики. Берия, Ворошилов, Каганович, Калинин, Хрущёв – за депортацию тех народностей после изгнания врага. А один, Микоян, в принципе не против, но полагает, что это повредит репутации СССР за рубежом.

Значит, вопрос нами решён! Упразднение республики и выселение чеченцев и ингушей в другие районы Союза ССР, осуществить после изгнания агрессора в будущем, 1944-м году. Определение конкретной даты и проработку деталей операции, Политбюро поручает Лаврентию Берия!

(Ше из аьнна вьлча, ниI йолчахьа волалу. Сцена баьдъерз).

П о р д у в

2-гI а СУРТ

(1944-гIа шу, 21-гIа февраль. Машин-наькъа цхьа вокзал. ЛаьрххIа вагон. Доаржадаьча Кавказа карта тIа хьежаш вагIа Берия. Чувоал инарал).

И н а р а л (вувлавелча мо). Тов. генеральный комиссар государственной безопасности, они здесь! Можно пригласить?
Б е р и я (карта тIара хьал а ца верзаш). Да, заведите!

(Инарал ара воалл. Дукха ха ялалехьа юха чувоагIа, шийна тIехьа кхо саг волаш. Цар, шоаш кхаьчалга хойташ, докладаш ю, нийсса дIа а увтташ).

Х ь а л х а р в а р. Тов. Народный Комиссар, руководство Чечено-Ингушской АССР прибыло! Первый секретарь Обкома ВКП(б) – Иванов!
Ш о а л а г I в а р. Председатель Совнаркома – Моллаев!
К х о а л а г I в а р. Председатель Президиума Верховного Совета – Тамбиев!
Б е р и я. Руководство страны – а в настоящий момент, это Государственный Комитет Обороны СССР – приняло решение о ликвидации вверенной вам республики и перемещении всех чеченцев и ингушей в восточные районы страны! Подчёркиваю, всех, где бы они ни проживали, как в бывшей республике, так и за её пределами.
М о л л а е в (корзагIваьнна). Как выселить? Весь народ?..
Б е р и я (юкъе ийккхе). Ваше дело отвечать, если спросят. Операция начнётся 23-го февраля, на рассвете! Автомобильный и гужевой транспорт, так и подвижной состав железной дороги в достаточном количестве. Людские ресурсы, в том числе и вспомогательные, приведены в готовность № 1. И, доблестные войска НКВД, я не сомневаюсь, должным образом выполнят важное правительственное задание! Каковы ваши задачи? Вот затем вы и вызваны сюда!
М о л л а е в. Разрешите всё-же вопрос, тов. Нарком!
Б е р и я (сихха). Только покороче!
М о л л а е в. Товарищ Сталин... в курсе?.. всего этого...
Б е р и я. Как ты думаешь, бывший председатель бывшего совнаркома, в военное время в стране можно провести значимое мероприятие, или же приниматься по нему решение, без ведома Верховного Главнокомандующего и Председателя ГКО?
М о л л а е в. Нет больше вопросов, тов. Нарком!
Т а м б и е в. Тов. Нарком! Это недоразумение какое-то! Сколько наших людей воюет? В тылу напряжённо трудятся! За что же?.. Да и, мировое общественное мнение...
Б е р и я (юкъеэккхаш). Вы ещё спрашиваете? Кому как не вам знать: «почему» и «за что»? За измену, за дезертирство, за предательство интересов Партии и Советской власти! Хватит? Или ещё перечислять ваши грехи перед советским народом? А насчёт общественного мнения – это не ваша забота!
Т а м б и е в. Кто устанавливал здесь эту власть Советов, вам, тов. Нарком, наверное известно?!
Б е р и я (из теркал а ца деш). Ваша задача: мобилизуйте партийно-хозяйственный актив, разбейте на группы и отправьте в населённые пункты республики, уже бывшей. Пусть объяснят населению «за что». Документ размножат и на местах вручат каждой группе наши офицеры. (Пауза). Да ещё, привлеките там религиозных авторитетов и внушите, что всякое сопротивление повлечёт за собой расстрел на месте. Знаком я с вашим нравом, потому и советую вам, сохраните себя в живых. Вы свободны! (Инаралгахьа дIа а вийрзе). Вызовите ко мне Серова, Кобулова, Гвешиани… Тикаева и Дроздова!.. и других старших офицеров, посвящённых в план операции!

(Карта тIа IотIаверз Берия. Инарал арахьед. Республика кулгалхой араболалу. Болхаш, цхьа-ши дош дIа-юха кхосс цар)

М о л л а е в. ХIара дара хьуна и, Ювсап, вуно кхераме дерг а! Чакхбаьккхи-кх цара шайн и тешнабехк!
Т а м б и е в. Даьра Супьян, де хIама-м дац вай, кхере а ца кхере а! Е тийшаболх мичара боагIа-м со дика кхет хьона!
Б е р и я. Минутку, тов. Иванов, задержитесь! (Иванов юха а сеце, вожаш арабовл). О чём это они?
И в а н о в. Ничего существенного Лаврентий Павлович! Указания будут исполнены! Можно идти, тов. Нарком?
Б е р и я (юха а карта тIа IотIаверзаш). Да, можете!

(Инарал юха чувоагIа. ДIагарга вахе вела а къежаш лув.)

И н а р а л. Всё готово!.. Сейчас или после совещания?..
Б е р и я. Давай-ка сейчас! Да и проголодался я! (Пауза). А она проверена, генерал?.. Медициной имеется в виду!..
И н а р а л (вела къежаш). Конечно, Лаврентий Павлович! Как же можно?!
(Шаккъе а велаш ва. Сцена баьдъерз).

П о р д у в

3-гI а СУРТ

(1944-гIа шу, 23-гIа февраль. ГIалгIай цхьа цIа. Маьнге тIа воккха саг-унахо улл. Цунна юхе ягIа йоккха саг. Кхалсаги йоIи цхьацца шоай дезарех боахк. ДехьагIа маьнге тIа тхьайса кIаьнк улл. Энжий тата а дий чулелх эпсари ши салтеи, бе герзаш а доахкаш).

Э п с а р (сихха, тIачайхано). Собирайтесь! На сборы 20 минут! Берите одежду и еды на несколько дней! Живо! Золото, драгоценности и оружие сдать добровольно!
Й о к к х а с а г (йоIага). Фу йоах цо?
Й о I. Сиха дIакийчле, ткъо минот ха я шоана, йоах. Дуа хIамеи, тIадувха барзкъеи хьаэца. Дошуви, йеза хIамаши, герзи бартагIа хьада а йоах!..
Кх а л с а г. Фу? Мича даха кечле? Фу яхилга да из?
Й о I (эпсарга). Позвольте спросить, куда это мы едем?
Э п с а р (раьза воаццаш). «Куда, за что» – объясняют уже вашим мужчинам там, на собрании. Короче, выселяют вас, всех ингушей да чеченцев. А ну давайте, не мешкайте!

(ЙоIо унахочоа ца хазийта мо, шортига дIаоал вокхарга).

В о к к х а с а г – у н а х о (хьалъайвала гIерташ). Фу нах ба ераш? Фу да-а йоах акхар?
Й о к к х а с а г. Мехках доах йоах вай! Со-м кхетац…
В о к к х а с а г – у н а х о. Со-м даьра кхет… Бакъхинна дола н?ха дийцар! Хьадир-кх цар ер, маьржа яI-кх, маьржа!

(Берригаш каехкаелча санна латтийс. Сомаваьнна кIаьнк унзарваьннав. Эпсара кулга оамалагIа даьча амарагIа, хIамаш гулйе гIорт салтий).

Й о к к х а с а г (кхалнахага). ХIана латт шо, дувладелча санна? Ма деттийта царга хIамаех кулгаш!..Оашоша хьагулъе!.. Иштта хила хьаьха хурда-кх ер. Ва-а, Даьла, оарцагIаваллахьа!
Й о I. А как с больным?.. Да что это я, он же постельный.
Э п с а р. За ним придут санитары с носилками! Сначала вас на станцию отвезём, а потом… больных подвезут туда же!
Й о I (цецъяьнна). На какую ещё станцию?
Э п с а р (цIимхаро). Я же сказал, выселяют всех ингушей отсюда. А повезут вас по железной дороге. (КIезига кIаьдагIо). Куда? я не знаю! Но, запасайтесь тёплыми вещами!
Й о к к х а с а г. ХIанз фу йоах цо?
Й о I. «Дадена фу дергда» хаьттача, хьалхагIа вай дIа а дига, тIаккха унахой гулбу йоах, лораш хьа а бийха. Дерригаш станце дIагулдергда, цигара вагонашта тIа а детта дугаргдолаш. Шийна хац йоах, мича. ЙIайха хIамаш хьаэца-м йоах укхо!
В о к к х а с а г – у н а х о. Дадена-м, хIама даьра эшацар, са кхокхилг! Акхара шоашка яххар хьаде оаш!
Кх а л с а г (елха йолалуш). Ва, устаз! ОарцагIа валалахьа!
Й о к к х а с а г. Сацийта гIар! «Чикъ» ма даккхалаш кхы! Акхарна хьалхашка делхаш а, е дехе а ма гойта. Боккъонца фуд а мича хов ер. (Воаккхача сагагахьа йийрзе). ВанагIа, хьона фу дергдола-хьогI? Могаргдолий хьона, ва къонах, тхоца дIава?..

В о к к х а с а г – у н а х о. Боккъонца фуд-м ховра ер...Ха йоа ца еш, жи, дIакечле... Нахах хурра хургда шох а! Со дага ма валлалаш… со виса везаш ва!..
Й о к к х а с а г. Хьо укхаза цхьаь а вита со-м гIоргьяц цхьаннахьа а! Со фу кIалхардаккха йоаллар цига? Тишденна са дар ер, аз хьор?!
В о к к х а с а г – у н а х о. Сесаг! ХIанззолца-хьа, корта цаI болаш хиннадеций ер цIа? Аз дIааьннача – хадийта!.. Хьо а юхе Iийча, цу берашка хьан бIарг локхаргба?.. Со, наькъахо вац тахан… Долле, ма латта, н?ха дерра дергда оаш а!..

(Кхалсаги, йоIи, кIаьнки шоаш катехха гулйяь хIамилгаш а ийце арабовл. Йоккха саг цхьан юкъа юха соц, ший цIен-даьца. Эпсар наIаргахьа вахе дIаотт).

Э п с а р (салташка). Проводите их до машины и ждите!.. (хьавийрзе). Ну-ка, бабка, по живее! (унахочунгахьа кулг хьекхе). Он догонит!.. (шийца) А впрочем, пусть прощается! (аравоал).
В о к к х а с а г – у н а х о. Iа фу дий? Дилла а хье хиннача бесса дIачакхйяллалахьа! Хьо а еха хьайзача, берашта а халагIа хургда. Шо Сибре долх хьона… Гурахьа къоаршой Iобахьийтаб яхаш, дийцадар сона, метта вижалехьа… Со дага ма валлалахьа! Со-м... Туркий-мехка дIавелла даь-да дагавоаллаш яьккхаяр аз, айса яьккха ха! (Пауза). Сесаг!.. Дукха ха цхьан ма яьккхайий вай. Фу хул, мала хул мича хов… Согара хиннача цатоама, хьо къинтIера ялар а ловра сона. Йолле, тIехьакхе берашта! Даьлага ба шун болх! (ДIаверз пенагахьа).
Й о к к х а с а г (маьра балам тIа кулг а дуллаш). Даьла къинтIера валва хьона, со-м хIана ялацар хьона къинтIера… Ай дIавала, фу дувц Iа? Юха чу доаладой хац тхо-м. Сагот ма де Iа! (Йолалу, бIаргашка кулг дихье). Цу Даьлага ба-кх хьа болх а!..
Э п с а р. Не переживай, бабка! Может, дед твой и раньше окажется там, где все... (Догдоаццаш велалу).

(Йоккха саг дIаяхча, цIагIа чувода эпсар. Тепча тата хоз. АравоагIа хумпIар а къувлаш. ДIа-юха а хьаже волалу, вожаш бахача оагIорахьа).

П о р д у в

4-гIа СУРТ

(1944-гIа шу, 23-гIа февраль. Iуйре. Юрта юкъе, маьждиг хиннача ишколе коа, гулбаь ба маIанах. Гоннахьа салтий латт, нах? тIахьекха герзаш а долаш. Айеннача, лакхе латт эпсари, цунца ши вайнаьха саги. Цхьаннена, «сталинка» оала фуражк тулл, вокхоа – вайнаьха герга кий. Эпсар каьхат дешаш, шийна уллувчарга цаI яхаш ва. Фуражк туллачо талмачал ду. Герга кий туллар бухь чубахха латт. Нах лувш хоз).

1-ра В о к к х а с а г (шоллагIчунга). «ПIиряздниг» дар яхаш, селлара сатассале гулде дезар-те вай? Даьра, тамаш ма хет сона, ер вIаштIехьа-м дале!..
2-гIа В о к к х а с а г. ХIанззолца-хьа сона ма дайнадац, дезача денна хетаяьча «сабране», гоннахьа герз тIахьекха эскар латташ! ЛадувгI вай дIа лакхе латтачунга, цаI дувцаш-м ва из!..

(Лохе латтача наьха къамаьла юккъе да хьахоз, эпсара тIеххьара дешаш).

Э п с а р. ... выселить в восточные районы Союза ССР. Предупредить, за сопротивление войскам и попытки к бегству – расстрел на месте! Переведите!

(Фуражк туллар вехха ва. Хьелу из, тIехьарча дешашта таржам де).

Н и й с в е н н а с а г. Фу даьд йоах цо, хьа аьле валал, хье лоацавенна ца латте?!
Ф у р а ж к т у л л а р. ГIалгIай арабоах, йоах. Кхычахьа баха дIабохийт, «саюза эсесер» малхбоален районашка. Духьале яьчоа а вада венначоа а, топаш тохаргья йоах, «на месте»!..
Н и й с в е н н а с а г (эгIазне). Мишта арабоах? Фу ях Iа яха? Вира хьоа биаб Iа?
Ф у р а ж к т у л л а р. Сога фу де ях оаш? Со а мичав шо арадоахар! (тIаккха тIатох), – Шо аьлча а... вай арадоахар...
К ъ о н а х (юкъе а эккхаш). Хьи-ий, хьакхийца валла цар веннар а, шун веннар а! Даьра ва, хьои, хьо моргашши-м... Хьол лакхера, «вайнаьха хьакимаш ба» мел яхарашши-м!..
Н и й с в е н н а с а г. Сабардел-шоай, йитал гIараш! (хьал а вийрзе). Яьй латтар, малав хьо ва, «райком» ва е «рейспалком» ва? фу йоах цо яха, хет аз-м хьога! Арабоах яхар фуд? МалагIча довна-бахьана? Лакхерча Iаьдала хой ер аьле, дIахаттал цунга!..
Ф у р а ж к т у л л а р. Цудухьа яхадар аз шуга, ладувгIа лерттIа! Эггара лакхера Iаьдал да-кх, из каьхат оттадаьр!.. Сона пхьарч э безаш хIама дац укхаза-м... Со а… шо морг ва-кх!..
К ъ о н а х. Даьра вацар хьо селхан, сетташ лелаш-м, тхо морг! Хьогара хьалдоладенна, Шолжа-гIалий тIа кхаччалца, шо ма дий укх белха бехке дараш-м! (Улувчарга). ТIем тIа бахарел совгIа, шозза «дабарволни» а нах бахача, цIагIа шоашта мел мог къа а хьийгача, шеддола ялат а дIайха барзкъа а «хронте» яхаш дIа а делча – фу «дезертер», фу «пирдателст» да ер? (Хьалверз). Долчча бесса дIа хIана аьннадац из вай хьакимаша? Бежа-Iуно а ма дой доал, шийх тийша дитача доахана Iула!

(Нах хьувш ба. Къонахий а кагий нах а корзагIбаьннаб. Дезача ден сийна чокхе гIирс тIабийха зIамсаг хьахьалхашкахьа воал. Боккхийча нахах тоам ца хетташ л? воал).

Ч о к х и д у в х а з I а м с а г. Ва-а нах! Оаш бехк ма буллалба со йист хиларагIа! ХIанзолца-хьа боккхийчаргара доал даьккха хIама-м хиннадацар кагийча наьха. Бакъда е хьахозар Дуне доххал хIама да! (Сомлу оаз). Мишта латтаргда укхаза, доаде дуга хьайбаш санна, доллачахьа? Фу ях оаш?.. Тхов дов а кийча да шоана, акхарна хьалха а даьнна дIа ца даха. (Шалта тIа кулг дулл цо).
Г е р г а к и й я р. Сих ма ле, ва-а нах… Дала а аьннад, «шоашта тIалаттача паччахьо яххар де». Вай мехкара боккхийча Iалам-наха а йоах шуга, «Iаьдала духьале ма е». Аккхара яххар ца дича даргдац вай…Дала иштта яздаь...
К ъ о н а х (цунна юкъеэккхаш). Хьи-ийя, шо дар хьона уж... «Дала яздаьд» Яздаьд даьра шун новкъосталца-м, лакхерча хьакимаша-м! Дала-м, миска нах хIаллакбайта аьннадац… Кхы хьо йистхуле, фу-мича яздаьд-м аз хойтаргда хьона!..
(Меттахьара воал къонах. Н?ха хьалувц из. Эпсаро ше латтачара цхьаннахьа хьожадаь кулг лостаду. Нах? тIагIолла пулемёта «очередь» ек).

К ъ о а н о. Даьла а духьа, ПайхIамара а духьа! Сих ма ле! Зехьа цIий махкар кхерам ба вай! (Кертара кий яьккхе, Iаса а лестаеш). Аз дех шугара, во-а нах, боккъонца фу хургда а хац укхох, сих ма лелаш, ДIа-а, воай цIагIа багIарий уйла ? еза вай! Сабар, цкъа фу хул хьаьж вай!

(Гоннахьарча салташа герзий чаккхамаш хьал-Iо ет).

Н и й с в е н н а с а г. Ва-а латтар, яьй! Фу ду оаха хIанз, дIахаттал цунга, Iочудолхий тхо дезалаш болча!?
Ф у р а ж к т у л л а р. Уккхазара меттахьара довла бокъо яц цхьанне а. Из тхьовррехьа а хьахьийнад. Дезалаш машинаш тIа а бувтташ, дIагулбергба станце. Вай а цигга дIатIадугаргда. Иштта я акхар «план»!..

Ч о к х и д у в х а з I а м с а г (беттар шалта а озаеш). Ай-йя, даьра дугаргдац, вай къонахий дале-м!..

(ГIа баккхале техача герзо вожаву из. Нах тIабетталу. Хьалнийсвий Iовулл. Тетташ, нах дIабига болалу салтий).

К ъ о а н о. Аз ма аьннадарий шуга!.. Хьаштдоацар дир-кх Iа, зIамсаг!.. Дала Iалашволва хьо!.. Ва-а-а нах! ХIаллак хур вай шеввар а, воай лоIаме дац вай! Воа-а, Даьла, Хьога ба тха болх!

П о р д у в

5-гIа СУРТ

(1944-гIа шу, 23-гIа февраль. Машин-наькъа станци. «Доахана вагонашта» тIа беттаб боккхий нах, истий, бераш. МаIанах боалабу уллув ха а долаш. ТIаботта болабу уж а).

К ъ о н а х. ВанагIа, да фуд ер? Мишта латтаргда укхаза, къонахий деций вай?.. (Н?ха хьалувц из, теве гIерт).
К ъ о а н о. Даьла духьа, воше, сатоха!.. Сих ма ле, нах!..
1-ра В о к к х а с а г. Кхы а харцдоалий мича хов ер!..
2-гIа В о к к х а с а г. Низ бац вай, низ! Iаьдал чIоагIа да!
К ъ о н а х. Войя Даьла валла укх Iаьдала д? хьакхийца!.. Ер доаккхаш венна са д? а воаллулва!.. Мишта вохьийт, хьайба санна дIачу а кхесса, дIа? Ай-йя, гIалгIай деций вай?..

(Ветталу къонах. Салташа автоматаш тIалоац. Н?ха хьакхоталий, дIакъайлавоаккх. ХIанз вагона чура Iолув Къоано).

К ъ о а н о. Да вай гIалгIай, ва-а къонах, да! Цудухьа ях аз шуга, сатоха! Акхарна эхь дац, шеввола къонах хьатIа а йийтта Iовилла! Ка-маьхала яргйоацача довна вай шеввар а воавайтача, укх чу багIараша фу дер-д? (Кулг юха а хьувкхаш). Сабаре хила! Дунен маьха кIант, Iоа юрта-юкъе аллийса ма доагIий вай! Дехе ма хьовза! Къонахий деций вай?.. Даьлага кхайка, Даьлага!..

(Берригаш а тIабетта баьннаб. Цхьаннахьа, герза тата хоз. Эшелон йолалу).

П о р д у в

6-гIа СУРТ

(1944-гIа шу, март. Вагона чухье. МагIахьа маIанах багIа, эгIахьа кхалнахи, бераши да. ГIийло оалача зикара муъам хоз. Кхалнах болчахьа нийсдаь улл йиIий дакъа. Зикар лаьгIделча хоз тувжача кхалнаьха оазаш. «Паровоза гудок» Iаьхача соц муъам а тувжар а. ЛаьгIъелча санна хеталу цIер-машин).

Й о к к х а с а г (дIа-са а теркаш). Нани яла хьа, хьа яла хьай къаьна нани! ХIана яхар хьо со йита, ва-а са кхокхилг! Ва Даьла, со мегацарий укхунна хьалхара яла, ва хоастам хиларг?!
К х а л с а г (ший бIаргех кортале ткъам хьекхаш). Даьле гIолда укхун къа! ЯлхлагIа ди ма дий вай наькъагIа доагIа а. Ше д? йола дегI паргIата-м далийтанзар!.. Мискинг яI-кх, ма чIоагIа яхадар аз укхунга, сийсара, маIанах тхьайсача хана мукъагIа ара гIо ялар хьо, яхаш! Ва-а, со енна ялара хьона хьалхара, ва-а!..
Й о к к х а с а г. «Шалон» саца йоал мотт сона? Хьадийл, гIо дел, укхун корта хьакара биллал сона. Селхан Iоийцар мо, керза йоаейтаргьяцар вай ер? Жи-шоай!..

(Кхалнаха гIо деш, йиIий корта карабулл йоккхача сага. Ший кертера хьаяьккхе, дакъа шелдаланза йолча йиIий кертах ехк хьекха йолалу йоккха саг. Чархаш цIайззе, тата а дий, соц цIермашин. НиI еллалу. Хьачухьож салте).

С а л т е (кIирвенна хьежаш). Так, трупы есть? Смотрите, что б не… А то в соседнем, три дня укрывали, пока запах не учуяли!.. Кому за кипятком, мигом… туда и обратно!
К ъ о а н о (зIамигача сагага). Ва-а кIант, хозий хьона? Хаттал цунга, дакъа дIадолла бокъо йий, аьле!

(ЗIамсаг IотIавийрза, цаI дувцаш ва, ха тIа латтачунга. Салте, «щас спрошу» аьле, къайлавоалл. Цхьа кIаьнк Iотоссалу вагона тIара, кIал? чайник бе йоаллаш. Цхьа юкъ яьлча, хьалха эпсари тIехьа салтеи, юхабоагIа).

Э п с а р. Хоронить умерших запрещено! Относите своих мёртвых, во-он туда… (Цхьаннахьа кулг дIахьувкх). Так делают и с других вагонов. Поторапливайтесь!

(Боккхийча н?ха гIийло дакъан хьалха оалача зикарца, Iо а ийце, йиIий дакъа дIахьу. ДIакъайлабоал уж. Хьахоз зикара оаз. Из йоа а еш ек, Iаьхача паровоза гIар).

К х а л с а г. Ва Везан-Даьла, фу хур-хьогI цу мискингах?! Ва-а, иштта дIа а кхувсаш бита безал-те, вай байнараш?! (Елх).
Й о к к х а с а г. Фу дергда, дукхаяхарг? Иштта да-кх ер тахан!.. Ма елха, сатохаш хила! Дала Iалашйергья из-м!.. Шо ца дийлхача бакъахь ма хетар сона укх жIалешта хьалхашка хIаьта а. Воаш цхьаь диссача цаI дергда вай, «шалон» йолаелча… Жи, дукхадахаргаш, ма делхалаш!..

(Дакъа ийца бахараш юхакхаьчаб. Уж хьатIабалларца, ниI дIа а къовлаш, йолалу эшелон. Кхалсаг корзагIйоалл).

К х а л с а г. И-ий, кIаьнк виссав вай, кIаьнк!
1-ра В о к к х а с а г. Сагот ма де, вовргвац из-м! Ер никъ бизза вай бараш ма бий!.. (Кхалсага б?ла байбе гIерт из).

(Цхьан юкъа сатем отт вагона чу. Чархий тата мара хьахазац. «Буржуйка» оалача пишка тIавода, бе лаьца дахчан ага а долаш цхьа маIасаг. МагIахьа вагIача Къоаночо зув из).

К ъ о а н о. Фу де гIерт хьо, яьй водар? Хьо вIохвелча, кхы д?ха дезаций вай? Хьавала, дита из ага! ХIанз даьсса дале а… дегI? дале, цаI вулларг хур цу чу а! (МаIача саго ага дIаоттаду ше, лаьттача. Ше-шийца мо оал къоаночо). Ва Даьла, ма харцо я-кх тхога яхьар! Фу даьдола-те, оаха, Хьо раьза воацаш?!
М а I а с а г. Даьраш-м, тоъъал дар… ЛадийгIанзар, ма леладе харцахьадараш, аьлча. Iаьдало бегаш ца белга хацарий?..
К ъ о н а х (ваггIачара дIа-са хьовш). Цу сай даьга Iаьржа хьакха ийца гIолва со, вIашагIа-м хьо ца ваьккхача! Хьакхийца валла хьа ворххIе д?, ва аькхъихача Мун? воI, ма кIордавир хьо! Сай мел Iайна дорхал хьох йохийтарг ма я аз, кхы цIаькхаза хьо ваттIе, юхаоза из, хьай докъаденна зIок!

(МаIасаг дIакъайлавоал. Къоано велакъаж Къонахчунга).

К х а л с а г. Везан-Даьла, бакъдолий-хьогI из, фордал кховса дуг ма йоахий вай?! (Елха йолалу).
Й о к к х а с а г. Ма лехьадел уж хабараш! Дала даьрра хур-д вайх. Совлен къамаьлаш а ма де къонахашта хозаш, ишта а дегаш деха багIача царна. Цул гIойле я шоана, дIа унахочунга хьежача. Хий молий хьажал цо!.. Я-АллахI, Хьога ба тха болх!..

(Къоаночо салот оал. Из дIа-хьа эцаш назманга доалл. Цу юккъе гIолла хоз, дегах чакхъювлаш мо «паровоза гудока» гIар).

П о р д у в

7-гIа СУРТ

(1944-гIа шу, март. Казахстана аре. Iобоахача вайнаьха а кIалхарча эрсий, немций, казахий, украинций а меттайла лер хоз. Нах дIа-са бекъача сага оаз чIоагIагIа ек).

О а з. – Молдабаев, пять человек забирай…
– Сидоренко – три человека…
– Сарымкулов – две семьи, девять человек…
– Михайлова Евдокия – бери четырех...

Э р с и й к х а л с а г. Это они «дикари» да «людоеды»? Боже праведный! Что-же творится-то? (ДIа-юха хьеж, дIахазар кхераш). Пошли, бедненькие, пойдём-те (дIабех йоккха саги ши кхалсаги), вон там, наши сани! Скоро родненькие, отогреетесь! Накормлю вас, чем Бог послал! Ой, что ж творится-то!.. (Юха а дIа-юха хьеж).

(Йоккха саги ши кхалсаги эрсий кхалсага тIехьа болалу. Цу ханна, удаш воагIа кIаьнк тIехьакхув царна).

К I а ь н к. Нани, ва Нани! Со ма вий из! Вовзаций хьона? (МархIаэккх кIаьнк йоккхача сага).
Й о к к х а с а г. Вовз, даьра!.. Мишта вовзацар сона!?

(Цецъяьнна йоккха саг, гуча ца яла гIерташшехьа а, елха чIахк, кIаьнк мархIа а къувлаш. Берригаш а дIаболалу).

К I а ь н к (воддашехьа дувц). Нани, кIеж яьккха хий а дахьаш со юхавеча, шо корадинзар сона. Со дIаводача хана, йоI дIайолла болхаш ма барий. Юхавеча, вай «шалон» яцар. Нохчий тIаболаш яр, со тIахайнар… Цар Iовалийтацар со, вовра кхераш. Шоаш лехар цар шо, «шалон» мел сацача. Сона-м… укх кIира дукха дагадехар. Сона-м, кхы вIалла... шо гургдац… (дог чIехк).
Й о к к х а с а г. Из фуд са хIанз? Къонах велха йиш яц хьона, доккха хIама тIакхачарагIа, цхьанна хIаман духьа а!

(Дiакъайлабовл уж. Цхьаькха тоаба йолчахьа тIаводаш гу казахий воккха саг).

К а з а х и й в о к к х а с а г. Эй, котори мине давал, эй иди… давай суда! (Кулг лестаду цо). Ни нада саня… моя издес билизка живот! ХIай-да, пошли!

(Воккха саг а волаш, пхи саг дIавуг шийца. Болххашехьа, гIалгIай воккхача саго казахий воккхача сага баламах кулг а Iетташ, цаI ала гIерташ къахьег).

2-гIа В о к к х а с а г. Эта, малицца мине нада, малицца... панимайш ти?.. «АллахIу-акбэр! АллахIу-акбэр! (Ший ши кулг кертагахьа хьаллувц), панимайш?.. БогI малицца!..
К а з а х и й в о к к х а с а г. А, панимайт! Муслиман што ли? (Цец вувл). Панимайт, панимайт… (Ший наькха тIа кулг а тохаш), мий тожа муслиман!.. Канешна, малитса будит места, кушит будит, тепла будит!.. Сичаз висе будит! (Ше-шийца лувш вода). Ой-бай, палхой шалвек этам «пирсдятел», гаварил бандит едит, разбуйник едит... луди кушайт они, висе «карабчил» будит они... А ани – луди… как ми – луди! Ой-бай! (ДIакъайлабовл).

П о р д у в

8-гIа СУРТ

(1948-гIа шу. Гуйре. Казахстан. Комендатура. МаIанах цхьан оагIорахьеи, кхалнах – вокхазахьеи ба, цхьацца-шишша дувцаш. МагIа йисте, истола хьатIахайна каьхаташка хьежаш саг вагIа. Цунна лакхе, пенах хьалдоалл Сталина сурт. КIалха, пенах дIатеха доал, Молотовс кулг яьздаь цхьа каьхат, вайнах даимма бахаргболаш Iобахьийтаб, яхаш дола. Истола гонахьа кхест, мехкагIабаьхарех цхьа тувлавенна саг).

З I а м с а г. Долго ещё ждать, начальник?
«П и с а р ь». Придет комендант и будете отмечаться! Моё дело маленькое. Ждите. И этого сумасшедшего своего уберите!

(Тувлавеннар хьахо а ваьле, гора хов. Шоайла къамаьлаш ду комендантага хьежаш латтачара).

1-ра В о к к х а с а г. Даьллахьа, селхан суд йир яхаций цхьан зIамигача сага. Цхьа пунт гаргга дар йоахар, цунгар лаьца кIа. Из а, канаш лехьадаь даьккхад йоахар цо.
2-гIа В о к к х а с а г. Дала цу балийха воаккхалва из а! Дукха-м лийцаб уж! Цхьа кIира-м дац, тханцигара сага а иштта суд яь. Лоалахарча юрта бокъо йоацаш, кхоаччара саг веннача таьзета ваха хиннавар из… Даьла ше оарцагIваргва-кх царна!

(Комендатуре чувоал къонах. Берригаш дIаберз цунгахьа. Тувлавеннар а хьалъайлу).

К ъ о н а х. Фу йоах, цIагIоргда, йоахий? Салам-Iалейкум!
1-ра В о к к х а с а г. Ва-Iалейкум-салам! Цу Дала ше аьннадале, цIа а гIоргда-кх вай!
2-гIа В о к к х а с а г. Хьахьалхашка валал укхазахьа! Фу даьд хьона, эга ма вой хьо-м?! Цамогаш хиннаволий-хьогI?
К ъ о н а х (кхайка а веш). Тха лоалахочун цаI мара воаца кIаьнк дIаваьннавар селхан, шо марша! «Тифах» хьаваланзар из, мискинг!.. Из дIаволлаш, цига шелвенначоа тара да-кх ер!..

(Массане а кодам бувц. Чувоал эпсара форма ювха саг).

Э п с а р (велакъаже). Вайнах дий шо? Ассалам-Iалейкум!
К ъ о н а х. Ва-Iалейкум сала-ам, марша воагIалва! Тхо-м, хьо «комендант» ва мотташ а дар! ХIанз воагIаш ва хьо, е...

(ДIачакхдоаккхалац хаттар. Кхайкаву. Тувлавеннар цунна гонахьа хьувз).

Г I а л г I а й э п с а р. (Массавар а зувш). ТIем тIара тхо юхадаьха-м тоъъала ха яр. ТIехьагIо мара ханзар тхона, шох фу хиннад. ДIахаьттача, духтIавоаккхаш, хьаоалаш хIама а дацар. Юххера гучадаьлар тхона, шо мичахьа доаладаьд. (пауза) ХIанз воагIо-ош, укхаза кхаьчав-кх со, дезал лохаш. Укх юрта ба-м, аьннад сога уж… (Юха а массанега хьежаш). ТIехвоалаш, шо бIарга а дайна, шуга а хоаттар-д аз, аьнна, чувенилга да-кх ер!
К ъ о н а х. Дика да, дика да, маьрша лелалва! Дала, хьай дезал гIаьххьа болча тIакхоачаволва! Даьллахьа, хоза-м хийтар, хьо иштта, «форамца» бIаргавайча. Ва-а, кхы бий вай эпсараш?!
Г I а л г I а й э п с а р. Ба даьра. Сона вовзаш а массехк ва, эпсараш а болаш. Абаьда-наькъан Японца а Кхоартой Джабраил а подполковникаш ба… Кхы лакхагIа чин вайчарна луш а дац… (Тувлавенна саг шийна дIагарга вахча) Ва, ер цхьаннахьа сайна бIаргавайча санна ма хет сона!
К ъ о н а х. Э-э, Дала тоаволва ер!.. ДIавийцача-м, вовза а тоам бар, вай цIагIа долаш, говраш хехкача хьо ихавале. Укхал говзагIа дын хьовзош кхы цхьаькха-м вацар!.. Тхо Iодоаладаьча шера дар из, шоай дезала напагIа лаха ваххача, «буранах» тувла а венна, массехк ди даьккха хиннадар укхо. Ер юха тIакхаьчача, массе дезалхо кхалха кораваьвар. Цхьатарра хьалбадаш хиннаб: нана, зIамагIа вежарий, йиIиг, цар кортошкахьа ше ураваггIача велакъежаш са даьнна ваьгIавар да а… Цигга хьаькъала телхав йоах, ер миска… Сона цкъа дайнад иззаморг, раббана яI-кх, ма унзара хIама а да-кх, «делакъежача» дакъанна бIарахьежилга…

(ЮкъагIадус цун дувцар. ХьачувоагIа комендант. Истола тIавода из. КIалхарабарий къамаьлаш совц).

К о м е н д а н т (ше Iоховшшехьа). Тэк-с, ну-ка начнём! Подходи шустрее!
З I а м с а г. Цкъа дIара кхалсаг дIаяхийт вай, хьалхагIа?

(БерагIа йола кхалсаг юхагIертташе, дIахьалхайоалийт маIача н?ха. Истола тIа яхе, ручка хьа а ийце, кулг язде гIорт из. Комендант цунна раьза воацаш тIачувх).

К о м е н д а н т (тIа а човхаш). Что это такое? Не крючки рисовать, а расписаться как положено!
Б е р а г I а й о а к х а л с а г. Я… я болша… нэ знай!
К о м е н д а н т. А вот этому научилась! (цун гийгагахьа кулг дIахьувкх). Грамоте она не обучена!.. Давай расписывайся как надо, а не то...
Г I а л г I а й э п с а р (сихха дIатIа а вахе). Вы как говорите с женщиной? Да ещё с такою… Я прошу Вас, товарищ капитан, сейчас же...
К о м е н д а н т (юкъе а ийккхе). Да какой я тебе товарищ? Тоже мне… бандюга, зверь! Выискался тут… (во бат а увзаш) «фронтовик». Ещё одно слово, и я определю тебя куда следует, «товарищ». И скажи спасибо, что не сделал этого ...твою мать… Г I а л г I а й э п с а р (гарре оага а луш). Ах ты,.. тыловая сука! Я научу тебя, как с боевым офицером обращаться!..
(ГIалгIай эпсаро бата тIа тIоара тох коменданта, из ше ваггIачара вожавеш. Тхьовра цун метте хайна ваьгIар араэккх. Ше вежа уллашшехьа, тепча хьалйоакх коменданта. Йожийта кхоавац. Эгавеш лаьтта Къонах тIакхетт цунна. Хьовззайий хьа а яккхе, хьал-Iо а эзе, тIахьожаю коменданта).

Г I а л г I а й э п с а р (цIогIанца). Йоалташ ма тохалахьа!
К ъ о н а х (сов эгIазваха). Вахаш-м вацар, ер хьона IотIа ца йоассаяьр, зудан-кIаза...

(Сихха чулелх, хьалха «писарь» а волаш, НКВД болхлой. Лийце дIабуг цар эпсари къонахи. Берригаш лоацабеннача бус).

П о р д у в

9-гIа СУРТ

(1952-гIа шу, бIаьсти. Казахстан. Шин цIалгах латта фусам. Гуш кхалнах ба. МагIа баьрче ягIа йоккха саг. Дехьарча цIалга чура хоз малхадаьннача бера цIогIа. ХьарайоагIа къона кхалсаг. ГIозъяьннача юхьаца, массанега а кIаьда хьеж).

К ъ о н а к х а л с а г. Кхаъ ба шуга! ВоI ваьв вайна, воI! Цхьаькха а гIалгIа! ЦIи малагIа тулларгья вай цунна?
К х а л с а г. Йоккхача Нанега туллийтаргъя-кх! Нани, цIи малагIа тулл Iа, виIий воIах?
Й о к к х а с а г. Вай даьй IаьдалагIа-м кхалнаха техкацар маIача берех цIераш. ХIаьта, хIанзара ха кхы тайпа хиларах а, сайга оаш хьахаттарах а аргда аз. Сона-м, В?ХА аьнна тиллача бакъахьа хет. (Ела а къеже). Кхы дIахо а д?ха дезаш деций вай укх Дунен тIа? Шоана фу хет цох?
К х а л с а г. Бакъахьа-м, даьра хет. Дала ше в?ха даькъал волва вай ВАХА! Даьй Мехка цIа дийрза, цигга к?га гIолва хьо!
К ъ о н а к х а л с а г. Эггара хьалха Iайха оала дош, вай ДаьгIастене алда Iа, Вахилг!
К х а л с а г. Даьллахьа, д? ма гIад а гIоргвар-кх укхун, ер малхаваллалца виссаваларе!..
К ъ о н а к х а л с а г. Ай кIаьнк мичав яьй, воккхагIвар? Вошилг ваьв, аьнна, кхаъ баккха ма безий цунга!..

(Гучавоал кIаьнк. Аркъалъяьккхача кийна чу цхьа хIама а яхьаш воагIа из. Цунна дIадухьал йолалу къона кхалсаг).

К ъ о н а к х а л с а г. Кхаъ ба хьога, кхаъ! Вошилг ваьв хьона! Ваха ваьв! (МархIа волл цо кIаьнк, вокхо шийгара кий хьалкхувдаю).

К х а л с а г. ХIа-а, хIанз кхаъанна хIама а елар хьона!
Й о к к х а с а г. Фуй хьа цу чура яр, нане? Хьаховел!
К I а ь н к. Фуъаш да! (ГIадваха). Шийтта фуъ! Массанена а тоъаргда! Ши ди ма дий, Нани, Iа йиззалца хIама ца дуа!..

(Йоккха саг цIимхара ерз. ЦаI харцдолгах сакхув кIаьнка).

Й о к к х а с а г. Мичахьара дахь Iа уж?
К I а ь н к. КIалхь?ш лохьаде вахача, цхан беша корадаьд. (Даь-нанна нийсса бIара а ца хьожалуш). Ваьннавац хьона со, Нани, наьха бун чу! Акха яхкача котама да ераш, (сихха) …Iоа карт йоацаш бахача немций...
Й о к к х а с а г (юкъе эккхаш). Кхы а бун чу в?ла а везар хьо, кхийна зIамсаг! ГIо, волле масса, хьаийццача Iодахкалахьа! Моцалла вай довргдале а, иззаморг ма делахьа! Вайга товргдац из! (Кхалсагагахьа дIайийрзе) Укхун кхаъ дIалургба, тIехьагIа!

(Юха а низткъа хоаяллал елакъаж даь-нана. КIаьнк, ше даьчогIа эхь хетташо аравода. Кхалнах а баха тохалу).

К х а л с а г. ХIа, Йоккха Нани! ХIанз ер а, Даьла-дикагIа, паргIата ма яьннайий. Шаккъе могаш-маьрша хьадаьнна, Далла ба-кх хоастам! Тхо а чудахача бакъахьа да. Дала ше беркате воI волва, тахан вайцига вессачох!
К ъ о н а к х а л с а г. Ага чу вуллаш, вай Нана-ДаьгIасте вуллалва хьо, зIамига гIалгIа!

(Кхалнах, Iадика йийце, наIаргахьа болалу. Уж накъабаха, наIарга кхаччалца тIехьа йода йоккха саг).

Й о к к х а с а г. Дала ха йIаьхйойла шун а! Шо децаре фу дергдар оаха?! Долле, маьрша гIолда шо! ЗIамагIъярьг, хьо юха еллахьа, сох увза ма лой ераш! (Уж дIакъайлабаьлча, ше-шийца оалаш мо). Са Ваха а воахаволва Дала дукха! Вай къаманна шортта кIаьнкаш, хьайна тIехьа хьийха венарг хилва хьо! Даьла, Хьона ба-кх хоастам!

П о р д у в

10-гIа СУРТ

(1956-гIа шу, гуйре. Казахстан. Боккхий нах багIа, цхьан цIенна юхе йиллача пхьегIа тIа, шоайла хабараш дувцаш. Царна мала чай дахьаш воагIа кIаьнк. Кхо ког болча шун тIа чейники, кадаши, шекар чудола хIамеи Iооттаю. Чай детте, хIаранена хьалхашка кадаш дIа а тетте, ше дIахо а ваьле дIаотт кIаьнк. Шоай чай моллашехьа, къамаьлаш дIахо а ду боккхийча н?ха).

К ъ о а н о. Дадена ваха хьо! Ер дар хьона, гIаьххаь тхона хIанз хьаштдар! (Беззаме велалу из). Iа маргдий, божтолг, тхоца чай? (КIаьнка эхь хетташо корта дIа-юха оагабу).
1-ра В о к к х а с а г. Далла хоастам ба, укх «Казакастан» мукъагIа, вай дIа-са даха-дахка йиш йолча!
2-гIа Во к к х а с а г. Кхы вIалла деце а, из «кулг язделга» тIера-х ма даьларий вайна! Тоалургда ер-м, Дала мукъалойяхьа! Даьра тоалургда, диканга сатессар-д вай!
К ъ о а н о. Далла лейннача хана, цIа-м даьра гIоргда вай! Цу керда эттачо из веллача ма валларг, IобIехваьв яхаций! Дала, вай зе аьнна, тIатесса сагото хинна хургья-кх ер!.. (Чаьх къург а беш). ЦIа-м даьра гIоргда, со дог тийша ва-кх цох!
1-ра В о к к х а с а г. Цо яьй яхаш, ювцача «даклада» тIа, къоаршойи, балкхаройи, малаш-бар ераш… дIа-а аренца баьха гIалмакхой мара хьоахабаьбац, яхаш, дийцар тха веший кIаьнка. (Пауза). Областа цхьа хьаким лелаву «казак», хьаша ва цун, цо дийцад шийна йоахар. ЦаI хургда-кх из а!..
2-гIа В о к к х а с а г. Даьра, цаIаш болхе, вайбараш-м гIоргба шоана цIа! Ай, кIантий ма бий ераш, бакъбола кIантий! Из-м дувца а эшацар!..
К ъ о а н о. Хоастам ба Далла! МалагIа дар из?.. Молотув яхачо кулг яздаь хиннар… «навечни паселени» яхар дисадаларе, хала хургдар укх мехкара арадовла.
1-ра В о к к х а с а г. Даьллахьий ба-кх, из дIадаьккха-м дика болх. Бокъонех хоадавар, хала хIама ма дий Iаламат! Хьан аьннад, йоахар из? Iатта миссел а бокъо мичий укхаза-м, аьнна!
2-гIа В о к к х а с а г. ХIа-а, ТIоха Ювсапа аьннадар из-м.
К ъ о а н о. Мишта аьннадар укхо?
2-гIа В о к к х а с а г. ДагавоагIарий хьона Албогачиюв, Эккаж-къонгий-юртара? Iаьдал доаккхача лийнна а вар-кх из!
К ъ о а н о. ВоагIа даьра!
2-гIа В о к к х а с а г. Цун етт баьллабар бажаш. Хийцца тIехбаьнна хиннаб юрта хоададаьча доазонна. ДIаваха, хьалалла ший бокъо ца хиларагIа аьннад, йоахар цо из.

(Белалу берригаш а. Царна тIавоагIа цхьа зIамсаг).

З I а м с а г. Сайра дика хийла шун! (Нийслийя дIаотт).
К ъ о а н о. Далла везалва, даде, дукха вахалва! Фу дахь Iа кердача хабарех, хье лелачара? Кердадаьнна хIама дий вайна?
З I а м с а г. «Разрешенеш» еце а «кантенераш» вагонашта ювтташ ба гIалгIай яхаш, дийцар тахан, тхо хьоалчагIе долаш!
1-ра В о к к х а с а г. Э-э, Дала ха йIаьхъе хьа, хIа ?! Ма хоза кхаъ ба-кх Iа бенар, ба-м!
2-гIа В о к к х а с а г. Аз ма яхий шуга, гI?р КъорIанора, кIеззига ер мейделча-м!
К ъ о а н о. Маьрша гIолба, маьрша! Дала ше камаьхала йоаккхийла цар а, вай а, мехках мел хьегарий а! (ЗIамсагага). Фу хилар хьа дешарах, воI? Хьо цхьаннахьа вода яхаш, хезадар!
2-гIа В о к к х а с а г. Ер-м мич? вохийтар?.. Укхунца-м чIоагIа бухь-баьннаб ераш. ДагадагIаций шоана, Сталин велча халхаваьннав аьнна, ер ишколера дIаваккха хьовзаваь? (Пауза). Даьра, дешар-м дика ма дар. Дийша нах дуккха хиннабаларе…
1-ра В о к к х а с а г. Вай гIулакха-м къахьегаш ба йоах, дийша а, цхьацца гIулакхе хинна а нах. Дошлакъа, яхаш вар-кх, «парфессар» а волаш, вовзарий шоана?!
2-гIа В о к к х а с а г. ХIаъа, Малсаг-наькъан Дахий воI ва из-м! Къаман цаI мара воаца «парфессар» мишта вовзацар?
1-ра В о к к х а с а г. Из а, цунца, Мочкъий-юртара БейсгIара Бунхой виIий воI ва йоах, «писатал» а волаш, кхы а ма барий вай уж, Шовхала Хьажбийкар а, Хусена Бахьауддин а, Буро магIара Янд-къонгий Хамарзий воI а – Моске каьхаташ яздеш, къахьегаш ба яхаш, дийцад сона. Мишта яьккхар ханзар сона цун цIи, «Жи-вахар-лалла» йоахарий а хац, доазол-дехьара цхьа паччахьа, Алмата веча, цунга а каьхаташ деннад йоах.
2-гIа В о к к х а с а г. Ва даьра, ХIиндий Мехкара ва из, «Джавахарлал Нейру», яхаш.
1-ра В о к к х а с а г. Царца, Мержой Ярыча йоI, Жаннет а я йоахар. «Хантигув» йоаккхийт цар тайпан цIи. Идриса сесаг.
2-гIа В о к к х а с а г. МалагIча Идриса?
1-ра В о к к х а с а г. Зязикув Идриса!
К ъ о а н о (чай чудола кад Iо а оттабеш). Маьржа, Идрис яI, из витаваларе! Из а, Горчханув а… вай укхаза ца хила мегар!

(ХьатIавоагIа кIайвенно, эргача дувхаре цхьа къонах).

К ъ о н а х. ХIа-хIа-а, са къаьна ломаш, дагIаш дий шо! Сайра дика а хийла шун!
К ъ о а н о. Аь-ъ, хьои? Даьла в? хьо, марша! Се дийна а волаш, кхы вай вIаший гургдац мотташ вар хьона со-м! (МархIа экх из къонахчоа. ТIаккха, кIаьнкага). ДIаволле, божтолг, хье ма водда вахе, кхаъ баккха акхарцига!

(Массавар а, къонах мархIавехкаш: «Кхы кераста кара ма гIолва!» яхаш, цунна ловцаш доахаш ба. КIаьнк веде дIавода. Уралатташехьа ду дIахора къамаьл).

К ъ о а н о. Дувцал, фу леладир Iа? Мишта ваьлар мукъа?
К ъ о н а х. Из веллача ма-валларг, венначул тIехьагIа «амнистий» ма яьларий. Цу ханне а мукъадовла дезаш дар тхо, да-м! ХIаьта а, цхьадарий г? дийзар-кх тха.
1-ра В о к к х а с а г. Ва фу хилар, хьоца вигача эпсарах?
К ъ о н а х. Къоастадир тхо, суд кхайкайича. Мичав-м хац. Даьллахьий, ма кIант а вар-кх!.. Доллел хIанз, соцца! Iочувахача кIаьнка хабарагIа, кIалхарачара фу ду хьожар вай! (Вела а веле). Шо бахьан аз а дика хьега мегар! (Белалу берригаш. ДIаболх).

П о р д у в

11-гIа СУРТ

(1956-гIа шу, октябрь. «Пассажирски поездацара общи» оала вагон. Корех арахьежа нах гIоза а маьлхара а ба. Шортто йоагIа цIермашин. ГIараш хоз).

1-ра В о к к х а с а г. Мишта хур-хьогI, вай Даьй-Мохк?! Хувцабенна а, е ийрчабаьнна а болий-теш!?
2-гIа В о к к х а с а г. Тоалургбар из-м! Вай шийх дIа ма кхийттангехьа хозлургба!..
Н и й с в е н н а с а г. Даьра, вайчул хьалхагIа ена хинна «шалон», Берса-юрта соца яь, юхайерзаяьй яхаш ма хезад сона!
1-ра В о к к х а с а г. Хьан йоах из? Мичара хезад хьона?
Н и й с в е н н а с а г. Тхьовра вай сайца хиннача «санце» кхийттавар сох, вайгахьара цхьа черсе. Цо аьлар-кх из!
2-гIа В о к к х а с а г. Бакъхургдацар из-м, массагIа дувц!
К ъ о а н о. Шеддар Даьла кара да. Хоастам хилба Цунна!

(Сатем. Коре лаьттача кIаьнкага цецвалара цIогIа доал).

К I а ь н к. Хьажал, дIа-а корах дIаара хьажал! Гой шоана? Уж дий уж, л о а м а ш яхараш?
К ъ о а н о. Да, са кIаьнк, да! ЦIакхаьча довлла доахк вай, хIанз! (Ше-шийца оалаш мо). Вешта, хьона-м, хьалххара ма гой уж а, вай Даьй-Мохк а!.. Хоастам Хьона, хIай Везан-Даьла!..

(Поезд соц. Къоано, ше Iовоаллашехьа, гора вода. IотIа а вийрза, барташ доах цо лаьттанна. ТIера Iобувл нах. Гора ух уж а. БIаргех уха хиш лечкъадац къонахаша. Царга, цецдувлаш хьеж, арахьа Iодаь, цIадоагIа бераш).

К ъ о а н о (ше гора ваггIашехьа). Ва-а, тха Даьй-Мохк, вIашагIкхийтар вай! Ва-а, Везан-Даьла, тха хана кхы къоаста ма делахьа тхо! Тха тIехьенна беркате белахьа ер, ва Дика Даьла! (Кулгаш хьал айду). Хоастам Хьона, Я-АллахI, тхоай мехка ма доаладирий Iа тхо! ТIеххьара хилийталахьа, ва Даьла, оаха мел эза Iазап-бала! (Юха а, IотIа а вийрзе, лаьтта мархIа долл цо).

П о р д у в

12-гIа СУРТ

(1956-га шу, декабрь. Москва, Кремль. Нохч-ГIалгIай Республика меттаоттаяра йолча комиссен заседани. Комиссен доакъашхой а Кавказа республикай кулгалхой а ба).

К о м и с с е н к у л г а л х о. Начнём работу, товарищи! Согласно Постановления Президиума ЦК КПСС от 24 ноября 1956 г. «О восстановлении национальной автономии чеченского и ингушского народов», Комиссии необходимо решить вопрос определения границ будущей республики. На данное заседание Комиссии приглашены и члены Организационного Комитета по Чечено-Ингушской АССР. С планом определения границ, Вас ознакомит Заведующий Отделом ЦК.

(ЦК Отдела заведующи каьхаташ бе дехке, «плано» яхар Iодеша волалу. Нохч-ГIалгIайче меттаоттаяра Оргкомитета доакъашхой, шоашта юкъе нохчо Мальсагов Дзияудди а гIалгIа Тангиев Iаддал-Хьамид а волаш, раьза боацаш, цаI дувцаш ба. Царех цхьанне, хьалгIатте хаттар ду).

Т а н г и е в. Позвольте спросить, товарищи, почему же «будущей республики», а не восстанавливаемой? Между этими словами, как Вы не можете не знать, существенная разница!

(Цун хаттара жоп лац цхьанне а. «Завотдел» дIахо лув).

З а в. ...с востока, пять чеченских районов: Веденский, Ножай-Юртовский, Саясановский, Чеберлоевский, Шароевский должны отойти к Дагестану. Горная зона – Итум-Калинский, Галанчожский и Галашкинский районы – передаётся Грузии. Пригородный район – Северной Осетии! Всё у меня, товарищ Председатель комиссии! (Iохов).
К о м и с с е н к у л г а л х о. Пожалуйста, высказывайте свои мнения, товарищи члены Оргкомитета по ЧИАССР!
М а л ь с а г о в. Этого делать нельзя, товарищи члены Комиссии! Как же Вы собираетесь восстанавливать республику, Анастас Иванович, отдав пять районов Дагестану, три – Грузии, и один – Осетии?
Т а н г и е в. Категорически возражаю! С таким решением ни чеченский ни ингушский народы никогда не согласятся. Это будет такое же волевое решение как и 12 лет назад, которое мы осудили. В частности, Пригородный – это сердце Ингушетии. В этом районе находится селение Ангушт, от которого собственно и происходит название народа – «ингуши». Если один район, Галашкинский отдавать Грузии, а второй, Пригородный район, составляющий 40 процентов территории Ингушетии, передать Осетии, то где же будут жить ингуши?
Г у р ж и й Ц К с е к р е т а р ь. Грузинская ССР отказывается от районов Чечено-Ингушской АССР!
С е л и й О К с е к р е т а р ь. Дагестан вернёт бывшие районы Чечено-Ингушетии!
Х I и р и й О К с е к р е т а р ь. Северная Осетия конечно, вернёт Чечено-Ингушской Республике ингушские районы, но, по ряду существенных соображений, считаю целесообразным оставить Пригородный район в составе СО АССР!
М а л ь с а г о в. Люди будут против такого решения! Вы же, по существу, лишаете их своей Родины!
Х I и р и й О К с е к р е т а р ь. Я, настоятельно прошу Вас, товарищи, оставить район в составе Осетии! Этот район, с трёх сторон опоясывает город Орджоникидзе и экономически тяготеет к нему. Я заверяю, товарищи члены Госкомиссии, мы из него сделаем интернациональный район, очаг дружбы между народами. Осетия, конечно же, примет всех выселенных оттуда ингушей, поселит их в районе и в городе, но только, оставьте Пригородный район в составе Северо-Осетинской Республики!
К о м и с с е н к у л г а л х о. Есть другие мнения у членов Оргкомитета и Госкомиссии в целом?
Т а н г и е в. Заявляю, что я не уполномочен ингушским народом согласиться с передачей в состав Осетии половины своей Родины!

(Оргкомитета доакъашхо Тангиев Iадал-Хьамид аравоал. Цунна тIеххьа вода, вож доакъашхо Мальсагов Дзияудди а).

К о м и с с е н к у л г а л х о. Других мнений нет. Значит, вопрос решён! Все свободны, товарищи! (ХьалгIовтт).

П о р д у в

13-гIа СУРТ

(1957-гIа шу, бIаьсти. Пригородни районера цхьа юрт. Цу юрта йистте яьхача толашта юхе багIа, цIабаьхка, шоай цIеношка чу ца бута гIалгIай).

1-ра В о к к х а с а г. ВанагIа, воай цIеношка чу ца дуташ, хIанз бахьар фу бала ба вайга?!
2-гIа В о к к х а с а г. Воча нахах доала «беркат» хур-кх ер а. Хьалла, Аьхка-юрта цIабаьхка Iохайша хинна вайбараш, шоаш Iоарабаьннаб йоах, пхиппа-бIаь тума ахчаш хьа а ийдаь… мерчена из дохкарг!
Н и й с в е н н а с а г. ТIаккха, уж вай хьакимаш фу деш бола-те? Дала ха лоацъергаш!.. Шолжа-гIалий тIа нах бахийта безар вай, цига мукъагIа ховш дий-те ер!?
1-ра В о к к х а с а г. Шоаш моссаза даьрра деш хур-кх! ВIалла ба а бий вай уж?
2-гIа В о к к х а с а г. Ай, даьра ер-м цхьаккха дац! Ва, ма гIелал я ер! Везан-Даьла, низ балахьа са тоха!
К ъ о а н о (зIамигача сагага). КIант, малаш-б уж, дIа-а хьагIертараш? Вайнах-м бац уж! Хьакимаш болий-те?!
З I а м с а г. Хьакимаш хила беза уж! ДIа, тIехьашкахьа сайцар, царца хинна милици а салтий а!

(ХьатIакхоачч, Пригородни районера хьакими цунца нахи. Моаршал а хаттар а доацаш доладу хьалхаваьнначо къамаьл).

П р и г о р о д н е р а х ь а к и м. Вы должны немедленно уехать отсюда. Сейчас подадут машины для погрузки вещей, платить за них не надо. Скорее уезжайте в свою республику! Не подчинитесь, будем вынуждены и можем применить силу.
З I а м с а г. Мы приехали к себе домой! (Кулг дIахьувкх, гуш долча шоай цIеношка). Вон наши дома! Куда же нам ехать?
П р и г о р о д н е р а х ь а к и м. Езжайте, куда хотите!.. Решение по этому району уже принято. Мы тут ни при чём. Так решила Москва!..

(Салташа лесттаеш хьалтIатувс, хьатIаэзача машинаш тIа, цIабаьхка, ара юккъе Iохайшача наьха хIамилгаш. Юха а арабоах гIалгIай).

П о р д у в

14-гIа СУРТ

(1973-гIа шу, январь. Шолжа-гIала, Ленина цIерагIа йола майда. Этта латташ митинг я. «Трибуна» тIара, хувца а луш, къамаьл деш ба гIалгIай, нохчий, эрсий, кхыча къамех бола нах. Москвера баьхкача хьакимашта дIатIабаха нах юхакхаччалца яхаш, хьежаш ба уж. ХIанз къамаьл деш ва цхьа воккха саг).

В о к к х а с а г. Укх шера 29 шу даргда вай СибрегIа Iодахьийта. 16 шу даьлар е республика меттаоттаяьй яха. Нах-м, дукхагIа бараш, ираз дараш санна, шо-шоай цIеношка, коашка чубахаб. Со маца гIоргва цIа? Со моргаш мел-б вай?.. Ер Дуне мел-д дIадаьржа ма лелий тхо! (Пауза). Ай-йя, дIаала ер, ала ховчо, ала бокъо йолчо, из ала декхар долчо – маца хадаргда ер таьзет, ва маца?! (ТIехьашкахьа, Ленина «памятник» долчахьа кулг а хьекхе). Ер, дийна валаре, укхо нийсхо ергьяр! (Iовоал из).
Л о х е р а с а г. Даьллахьа ергьяцар-кх, е цои, е цунна «вирд доаккхаш» мел волчои-м! Берригаш а цхьатарра ба хьона уж-м, воккха саг!

(Нах белалу. Лакхехьа латтараш раьза бац «репликана»).

М и т и н г д I а х ь о ш в а р. Совлена хабараш ма дувца цу лохе, яьй! Вай мара мичахьа фу дувца деза ца ховш къам даьра дейнадац сона! «Ца эша лергаш» а лел шоана, цу лохе! (Цхьан оагIорахьа дIа а хьеже). ДIа, Москвера хьакимашца къамаьл де бахийтараш юхабоагIа. Цар фу оал хьожаргда вай! (Обкомера боагIарашка). Хьадийл, уккхаза-да хьалдовлал! Тхо чIоагIа хьежаш да-кх шун къамаьлага!
Н и й с в е н н а с а г (микрофон бе а йоллаш). Тхо дIатIа а дахар, къамаьл а дир оаха, дог деларгдар кIезига а хезар тхона. Соломенцув яхачо: «не забывайте ингуши, вы не оправданы а помилованы», аьлар. Митинг дIайохае, йоах, вай хьакимаша а. «Ахтабозаш» а хьатIаэзай, вай цIакхувла кечъяь. «БартагIа ца долхе, низагIа а лохкаргда шо», йоах-кх цар!..

(Нах хьув. Лаба ягIа кий туллаш, ураоттабаь полто кач болаш цаIи, «блокноти» къоалами долаш цхьаькхеи – ши саг гу).

Л а б а я г I а к и й я р. Так, во-он того «задержать», с последующим арестом! Предпоследнего оратора на увольнение с работы!.. А кто, вот этот, в высокой каракулевой шапке?
«П и с а р ь». Старый коммунист!.. Авторитетен у них!..
Л а б а я г I а к и й я р. Тем хуже для него. Материал к исключению из партии!.. А студентов, что утром выступали – к отчислению, преподавателей на заметку! Да ещё, всех чеченцев, которые помогали во всём, тоже, на заметку!

(Юхе латтар сихвенна дIаяьздеш ва, шийга мел яхар).

П о р д у в

15-гIа СУРТ

(1991-гIа шу, март. Наьсар-гIала. Йоккхача майдан тIа, цIейна кийчбелча мо, гулбеннаб беррига мохк. «Трибуна» тIара, хувца а луш къамаьлаш ду н?ха. ХIанз лувр ва, «бессазаваьнна», цхьа вокъавенна саг).

В о к ъ а в е н н а с а г. Ва-а, гIалгIай! Вайна наьха яр мо бокъо еза, воай мохк беза! Ер ха, сиха а чоалхане а ха ма йий! «Партократаш» лаьгIбаланза а, «демократаш» чIоагIбаланза а ха я ер. Берригача Россе-мехка боккха кегар боаллилга гуш да вай. (Пауза). ХIаьта а, дуккха а укхал доккхагIа дола ший гIулакхаш доллашехьа а, тахан вайцига воагIа Россен паччахьа. Къонах-саг даьра ва из, сога хоатте! Цо дика дар дергда вайна!

(Iовоал тIера. Н?ха тIоараш детт. Лакхе воал, боккха корта а, «баламаш тIа яда» басилгаш а йолаш, цхьан кога хоалуш астагIа а теIаш, цIеча юхьара верста саг).

В е р с т а с а г. Ва-а, нах! Вежарий-гIалгIай! (Векаш ва). Тахан воагIачо фу оал ховргда вайна! ВоллахIий, вай кхадж ца тоссе, цун гIулакх телха а ма-д! Сийсара Буро тIарча телевидене цо даьча къамаьла раьза вац со се… (Митинг дIахьор микрофон дIаяьккха гIерт. Вокхо хьалац). Цо ца лой а, вай-м хьабоаккхарг ма бий воай мохк. Вайга-м, низ ба! ДIахьажал, вай кагий нах миштаб! Герза-м, эсало да вай. Бакъда, вайга говраш я, цар тIа ховша нах а ба, бе йохка гIажамаш а я! АллахIу акбар!

(Iоваьле, нахаца дIаув из. Лохе, цхьанне-шинне тIехьа оал «АллахIу-акбар»).

М и т и н г д I а х ь о р. Ца эшар ма дувца укх «тирбуна» тIара аьннад шуга, яьй! Вай бала-м бац, цо Буро тIа фу къамаьл даьд, яхаш, из къестаде, хIа-ъа, кхийтарий шо! (Каьхатилга тIа а хьежаш). ХIанз дош лургда вай, укх мехка хьинаре болх беш хьайоагIача, кхалнаьха тоабанна керте латтача лидера!..

(«Трибуна» тIа хьалйоалл, басараша-молхаша йиза юхь а, меца бIаргаш а дола, фу ха я ца къоасталу кхалнаьха «лидер»).

К х а л н а ь х а «л и д е р». ГIалгIай! Вежарий-йижарий! Ди-дика хилда шун, массане а! Тхо кхалнах, хIанззолца шоана тIехьа хиннад. ХIанз нийссагIа хила мег, тхо цхьадараш шоана хьалхашка е уллув хилча. Кхалнаьха дош дикагIа дIаэц. (Пауза). Даьра мохк-м хьабоаккхаргба! Оаха шортта кIаьнкаш Iобергба. ТIаккха гIулакхаш тоалургда шоана. Россен лидерга, кхалнаьха цIерагIа дош ала лаьрхIа да тхо. Язъяь «обращени» а я, аз дIаеш шоана… (Кхоаяц из дIаеша).

(Раьза боацача наьха цIогIарч хьахоз: «езац, езац хIанз, кIордаьяй уж шун «абарщенеш» а; «кхалнаьха гIулакх-м шоай цIагIа ма дар, шу совцаре»; «соцае саг вац цун, фу леладу цо» – иштта кхы дIа а. «Лидер» Iояьлча, халла «трибуна» тIа воал цхьа беззаме зIамсаг).

З I а м с а г. Са-м хьаькъал дацар мехка хьалха ле, хIаьта а, халла дош даьккха хьалтIаваьннав со, сайна хетар шуга ала...
Л о х е р а с а г (юкъе а эккхаш). Аьле валал-хьай, аьле! Хьаькъал-м дайзадар, хьо дIаволушше а! (Цхьа-ши саг велалу).
З I а м с а г. Мегаьд, оал аз... Цхьанна хьакимои, цхьанна Iаьдалои, е цхьанна паччахьои-м дергдац вайна дикадар, воаш лерттIа ца хуле. Барт ийгIаб вай, Iаьсалал котъяьннай вайгара! Далла тIадерза деза, Далла! ТIаккха цхьа хIама хила мег вайчох. Бакъда, хIанз мо... (ДIачакхдаккхийтац цунга къамаьл).

(ЦIогIарч долалу: «дIаваккха, хьехар де воал ер, сувсар ше фу йиай ца ховча укхо фу йоах»; «Iовала тIера… Iокхосса из»; «хьаяьккха микарфон». Цхьа тоаба гучайоалл тIехьашкахьа. ДIа-юха бувлаш, н?ха никъ лу. ХьалтIабовл уж «трибуна» тIа).

М и т и н г д I а х ь о р. Совцийта шоай гIараш, ва-а нах! Сабарде! Москвера нах хьакхаьчаб! Паччахьа ва хIанз къамаьл дергдар! Цунга ба вай болх! Цо дикадар дергда вайна!

(Хьагарга воагIа «микрофона» Россе Федерацен лидер. Багенаш эйя латт хьалха латтараш, гIадбаха-гIоза а болаш).

Р о с с е н л и д е р. Ассалам-алейкум, ингуши!.. Я, благодарен вам за то, что сегодня вы собрались для того, чтобы нам обменяться взглядами, высказать друг другу просьбы и требования, и, быть может, неудовольствие. Я считаю, что это совершенно нормально! (…) Слава Аллаху и слава Богу, на территории России не возникло ещё национальных распрей, которые бы привели к крови. И нам с вами надо принять все меры к тому, чтобы этого не допустить. (…) Ингушский народ своей историей доказал, что он не агрессивен, что он добр, что он трудолюбив (пауза), что он не завоеватель. Нет! Он требует справедливости! (Пауза). (…) Я всё время, когда приходили ко мне представители ингушского народа, говорил: я ничего пока не могу вам обещать, пока я не побываю и не повстречаюсь и не посмотрю в глаза представителям ингушского народа. Пока действительно не произойдёт вот такая вот встреча, чтобы я почувствовал сколько боли у вас в сердце, сколько вы вынесли за всю свою многострадальную судьбу, за все эти десятилетия. Я это понял! И я, обещаю вам, поддержать вас. Спасибо вам!

(Майда ийеш тIоараш детт, дIаьхдаь. ЦIогIарч хоз: «Вурроа»; «Дала воахаве Борис»; «Тха Хьажбийкара хьалхара ялсмала гIолва»; «ЦIена гIалгIачо мо мишта аьлар: «Ассалам Iалейкум»; «Хьа во ма гулда тхона», иштта кхы дIа а).

П о р д у в

16-гIа СУРТ

(1992-гIа шу, ноябрь. Наьсаре. Майда йиза нах. Машинаш тIера Iодоахаш да боабаьча наьха декъий. Кхалнаьха махьарч, гIараш, цIогIарч вIашагIъийннад. Хьахоз, Пригородни районе дувлача доккхийча а кагийча а герзий унзара таташ. Кертара йовлакх а даьккха, дIа-са удаш гу цхьа кхалсаг).

К х а л с а г (мухь бетташ). Ва-а, нана лайла шун! Фу бахьан дов шо, ва мискаш? Ай-йя, цхьаккха а саг вац укх Дунен тIа ер бIаргаго а, дIахаза а? Дала Iалашде шо, ма къизал тIаенай шоана цу оакхароша! Ва-а, Даьла... (Дог гIелделе Iойож. Н?ха хьаллаьце, дIахьу из).
З I а м с а г. (Корта бийхка ва, хала лув). Ва, мичаб ераш, ба? Даи-вошеи хьакхийца валларгаш?! Ай доадеш ма дий тхо! Урсашца тIа бетталу кагий нах танкашта! Оашош новкъостал ца дой а, зехьа дов уж бераш мукъагIа Iодоаладе цигара... (Iовож из. КIай халат дувха цхьа кхалсаг тIайод цунна).
Н и й с в е н н а с а г (вувхьаш). Со цигара воагIа, халла кIалхарваьнна. Доккха хIама да шоана, цигара дар-м!.. СибрегIа дигар-м, ловзар хиннадар, сона бIаргадайначоа юхе. (Наькх тIа кулг дулл цо). Вожаш из иштта дIадоладе бухьаргбацар, эскар хиннадецаре. Цар танкаш я туржаI тIаоттадаьр. Вожаш-м, цига кIалбисараш боабеш а, хIамилгаш удаеш а лелар... Доккха хIама да шоана, шийна ца дайнар ца тешшал! (ДIаховоалл из).
В о к к х а с а г (массанега лувш мо). Мичав хIанз, шун «паччахьа»? Цун дикага сатувссаш ма дарий шо! «Ва-Iалейкум салам» ала ма кхувлда вай цунга а е цхьаннега а! Iехадайтар вай воаш! Мичай, е хьалха яьнна лийннараш, я? Акхар мел веннар а воаллулва... Ва малав хIанз ер цхьалхадаккха?.. Ва-а, Даьла, Хьона ма гой ер!.. (ДIакъайловоалл из).

(Юха а хьахоз, Пригородни район йолчахьа дувла массе а тайпара дола герзаш, йоккхий топаш хьаьрагIа йолаш. Цигахьа хьалбийрззача латтийс нах).

П о р д у в

17-гIа СУРТ

(1994-гIа шу, январь. Наьсарен майда. КIайча кисе зигах качъуллаш пхьарс болча зIамигача сага хьагобаь латт нах).

В о к к х а с а г. Ва-а, фу даьд дIарча зIамигача сага? Хьаховел, воте, фуд хьа ер? Чов ма йий ер-м!
З I а м с а г. Пригородне районе вайбараш ийца бахачарех ва со, автобуса шофер. Мочкъий-юрт? хьалмагIа довлийтанзар тхо, кIалхарчара, наькъаш дIа а лийца. Тхоца хинна эскархой юстара а байнна дIаэйттар. Цига дийттача тIойх а, кхийссача аьшкех а хилар-кх тхона човнаш. Автобус а йохайир… Сона-м, хIама даьдацар… ДIарча кхалсага мархIа даьллача зIаммигача берилга а йир чов! (ДIадехьавоал из).
Н и й с ъ е н н а с е с а г (эхь хеташо). Даьлла-шоай, сох бехк ма баккхалаш, маIача наьха къамаьла со юкъе йоларагIа!.. ХIанз, вай воай хьакимаш а хилча, цхьа дика дар хургда яхаш, са ма тийссадарий. ФуннагIа дий а, тIом кердабаргбоаца хIама де дезар оаш, къонахаша. Шоана дикагIа ма ховргдарий из. Вай Iаьдала тIадахе а, Москве хьалдахе а, цаI дича фу хурдар-хьогI!
В о к к х а с а г. ЦаI дерг хур цар-м, иштта-м багIаргбац! Хьаким вар а воацар а, моллагIа а паргIатта Iоховргволаш хьал мичад ер. Даьла гIонца, цхьа дикадар хиларга сатессаргда вай! Кагийча нахага а сатоха ала деза! Вайна дезаши, вай лехаши качдена хIама мичад ер. Ше баьчогIа гIолба ер тийшаболх!
К ъ о н а х. Ер, вайна хетачогIа соце тамаш ма я. Ер-м гаьннара, цхьанне хьалхадоахаш, хьахул мотт сона. Вай теша ма теший хьаннагIчох а, е сеннагIчох а ... Тахан вайга низ бац, е га лаца оагIув а бац. Хилча а, хIанз укх-сахьате цунах пайда эца хьаькъал а дац. Кхычара санна е гIулакх леладе хьалхабовла, Iоа Москве а, укхаза гоннахьа а ала дезар дIаала ховргдола нах бац вай тахан. (Пауза). Эзараш нах цIенойх а бохабича, массехк бIаь саг ве а вийча, дуккха бараш д?-доацаш дIабейна а хилча... Цу тIа, йиъ юрта нах чубита беза, аьнна, яь «решени» а хилча… ер хIана сеца латт, сона-м хац! (Оаз чIоагIлу, шийх бIубенна лув из дIахо). Бакъда, вай дохарг-м дац, е делхарг а ма дац! Ер деррига Дуне духьал доале а, воайчун тIара юха а ма довргдац! Тахан иштта да-кх ер… «Ка ца йоалача сатохар – денал да» яьхад, вай даьша. Кхоана кхы тайпа хургда, Дала аьннадале. Доха ма доха шо, вежарий, вай барта хуле, Даьла а хургва вайца!

(Из аьнна воаллашехьа сцена тIара сердал дIайов).

П о р д у в

Э П И Л О Г
(тIеххьарадар)

(Сцена ах-баьде я. Цун кIоаргахье, хIанз гуш лоамий гулл да. Цхьадараш лакхагIа а, вожаш лохагIа а да лоамаш. Юха а, гаьннара боагIаш мо хоз, ашара муъам. Шортто гIа а боахаш, лакха айбаь корта болаш, сцена йистте хьавоагIа Къоано. Из соццашехьа, соц ашара муъам а. Сцена хьалхашке сийрдайоаккх сегача лампаша. Зале багIарашка хьежаш лоацца юкъ а яьккхе, къамаьл де волалу Къоано, лохе хайша багIарашка).

К ъ о а н о. Доккха хIама да вай къамо лайнар. Диста а оза а боарам боацаш. Доал даьд вайна арахьара, дукха Iехадаьд вай дог ца лазараша, вай воай «халхархой» шоашта хьалха а тувсаш. Цхьабакъда, хIанз-м тоъаргда! (Оаз сомъелча мо хеталу). Кхы ловзадайтаргдац вай воаш, цхьаннега а! Къам зIамига хилар дац шоана, вайх дахар а, керттера дар а. ЗIаммигача зIок-мозо а, цIа миссел долча пиллага мухь ухийт цкъаза. (Пауза). Вайна езар я цхьоагIо, вайна дезар да хьаькъал, вайна тахан эшар ба кхетам, барт, тешам. Дика а во а Дала бекхам боацаш дутарг ца хиларах бола Тешам! ДIахорадар-м кастта дIаъоттаргда ше-ший метте! (Лоацца ха йоакх цо саце, лохе Iохьежаш латташ. Ший кулгий бедалаш бIаргех хьакхе, хедалуча оазаца лув дIахо, нахагахьа ши кулг дIа дегIе). Дала доахаде шо! Тхо-м, оахош дуаргдола Дуне диа даьннадар, шун кара да шоана ер! Лорабелаш вай боча Мохк! Даьла воацар, гIо де саг вац шоана, шун!.. Варий, тIера хилалаш шоайла, яхь хилалаш гонахьарчарца! Йоа ма ейталаш, оаха боча лелаяь, ца йожийташ хьаена «ГIалгIа» яха лакха цIи! Иразе, гIоза дахар хилда шун! (ТIаккха, чIоаггIа оал, лакхе хьал а вийрзе). Вонаш л? Iомадаьд тхо укх къизача замано, дикаш л? а низ балахьа тхона, Я-АллахI-Даьла!!!

(Лампаш дIайов. Сатем отт. Ах-баьде я сцена. Юха а гу лоамий гулл. Хьахоз, гаьннара гарга йоагIа фатан-доуле гIар. ЦIаьхха, тайжа ена гIар соццашехьа, чIоагIа фатан тата хоз. Аьрдехьара цхьан «лоама» бухь бехача мо хеталу. Прожектора сердал дIаерз цигахьа. «Лоамах» хьахул, дарзагIа яьннача кийна тIагIолла хьерчаш палчакх йолаш, ферта кхуллаш вола зIамсаг. Дехьа саьнга дIахьаже, дIакхайк из).

1-ра з I а м с а г. Йоа-а-а-ай!

(Тхьовра мо, «лоама» бухь бох аьттехьара а. Урахов цига а зIамсаг. Хьалхарчунга хьахьаже юхакхайк из а).

2-гIа з I а м с а г. Воа-а-а-ай!

(ЛаьгIо етта йолалу фата-доули).

1-ра з I а м с а г. Дийна бий гIалгIай? (Лув-кхерашца санна ярж оаз)… – алгIай… – гIай… – ай… – ай!
2-гIа з I а м с а г. Болаш ба! (Юха «лув-кхера»)… – олаш ба… – лаш ба… – аш ба… – ба… – ба!

(Геттара сихлу хIанз фата. ТIеххьарча татанца деррига а «лоамаш» лийлхача мо хеталу. ТIера ферташ дIаиха а аханза а, хьалнийссбенна а нийссбаланза а, ахаш-ура а, тайп-тайпарча латтарца а – сердало гучабоах чокхеш дувха кагий нах. Фата соц. Цунна тIеххьа хоз илли оалача йиIий оаз:

«Дог ураоттадел, хIай кIанат,
Iоажал эшшаел, хIай!
Дог ураоттадел, хIай кIанат,
Iоажал эшшаел, хIай!

ТIаккха, сцена кIоаргахье цхьа боад урагIайода. Сердал тIахьекхача шаьрра гу шин сагах латта дийнна сурт. Царех цаI – К х а л с а г – ГIалгIай мехка символ, хIаьта вож – цунна дIатIа вийрза, аьтта кулг наькха тIа долаш, корта Iоберзабаь латта К ъ о н а х – къаман символ).

П о р д у в

1994-гIа шу, январь.

Магомедовна
20.12.2012, 21:35
Невыносимо читать, а уж прожить...есть жизнь, которая объединяет и не приемлет прощения. Наверно, так.

Магомедовна
20.12.2012, 22:18
Хоз илли из эпилога...сильная песня. Поет ее, себе аккомпанируя, Раиса (фамилии не помню), но певица классная.