Ваш знакомый
05.08.2005, 22:34
ВЕННАЧА ИВАН ПЕТРОВИЧ БЕЛКИНА ПОВЕСТАШ
АХАРХО-ЙОI
Моллаг1а барзкъа т1адийхача а, Душенька, хоза я-кх хьо.
Богданович
Гаьна уллача вай цхьан губерне яр Берестов Иван Петровича имени. Къона волаш гварде г1улакх деш хиннав из, 1797 шу долалуш отставке а ваха, шоай юрта ц1авахав, х1аьта цу хана денз цигара ара ца воалаш ваьхав.
Цхьа къе дворянка йоалаяь хиннай цо, из еннай бер деш ер арахьа д1аваха ц1аг1а воацаш. Боахама г1улакхашка ер леллаше кастта г1айг1а а д1аяьнний. Цо ший планаг1а ц1енош а хьалдаьд, маша беш йола фабрика а ше волча 1ойиллай, хьат1абоаг1а пайда а кхозза айбеннаб, ерригача околотке шийх хьаькъал долашаг1вар лоарх1аш а хиннав, из волча шоай дезалаш а ж1алеш а долаш хьоашалг1а ихача лоалахошта а иштта хеташ хиннад. Х1ара денна плиса куртка а йийха лийннав из, ц1ейш долча хана ц1аг1а хьабаьча маьшах яь сюртук ювхаяьй; расход ше д1аязъеш хиннай, "Сенатски ведомосташ" мара цхьаккха дешаш а хиннадац. Мадарра аьлча, из везаш хиннав сонта оамал йолаш лийрх1а, вале а. Цунца барт ца товш хиннав цхьа Григорий Иванович Муромский, цунна гаргара ваха лоалахо. Из бокъонца вола эрсий хиннав. Ший именех доккхаг1дола дакъа Москве г1олла лелаш диа а диаь, цу хана сесаг д1аяьннай цхьаь а виса хьавена хиннав из ший юхейисача юрта, цига кердача тайпара д1адоладаьд вахар. Английски беш д1аег1ай цо, ерригаш х1ана яц аьнна ший юхейиса доходаш цунга д1аухийташ хиннай цо. Английски жокеяш мо х1амаш т1аювхаш хиннаб цун говраш лелаю 1уй. Цун йо1ага хьожаш хиннай мадам англичанка. Ший кхашта г1улакх а английски методаг1а деш хиннад цо:
цхьабакъда наьха тайпара эрсий ялат хьувкъаргдац
Х1аьта расходаш дуккха к1езигьяь яле а, Григорья Ивановича доходаш т1акхетацар; цунна-м юрта а корайоаг1аш хиннай наьха керда декхараш хьахьоарчоргдола моттигаш; из деррига дале а 1аьдала саг лоарх1аш хиннавац из, х1ана аьлча шоай губернерча помещикех имени Опекунски Совете эггара хьалха д1ачулулга дагадехар цунна: цу хана ч1оагг1а чоалхане а майра а оборот я аьнна хеталуш хиннар.
Цунах х1ама ала г1ерташ хиннача нахах берригнел ч1оаг1аг1а цунах оалаш хиннар Берестов вар. Керда д1адоладаь х1ама гоама хилар цун белггала оамал яр. Ший лоалахочун англомане хьакъехьа из могаеш х1ама ала а магацар цунна минут ме йоал из 1ото1авеш къамаьл де моттиг кора а йоаг1ар. Хьаьшага ший доалахьа дар д1ахьокхаш вале, ший боахам могабича оалаш хиннад: "Бакъда! - шийна ца лой а вела а къеж оалар, - са дар лоалахочун Григорья Ивановича дар санна дац. Мичара могаргда тхона английски тайпара боахам бохабе! Эрсий тайпара диза мукъа хуладалар тхо". Уж а царна тара бола а бегаш лоалахоша г1о а деш, Григорья Ивановича д1ахозийтар х1амаш 1от1адетташ а боашхаш а. Англомана уж 1оттараш лоалацар вай журналисташта лоалуш санна мара. Из корзаг1воалар. шийна 1оттар ечох ча а провинциал а, оалар. Цу тайпара дар цу шин боахамаш леладерашта юкъе лаьтта г1улакхаш Берестова во1 из волча юрта венача хана. Из *** университете деша ваьг1а а эскаре г1улакх де отта лерх1аш а хиннав, бакъда да раьза вацар. Штатски г1улакх шийга в1алла лелалургдоацаш лерх1аш вар з1амга саг. Уж шоайла ка луш бацар, х1аьта къона Алексей х1анзарчоа барин а волаш ваха волавелар, мича хов эший а аьнна мекхаш а дита.
Ма дарра лаьрх1ача, Алексей-м к1ант вар. Бакъдар аьлча, кхом а бар, нагахьа санна цун хоза тоаденна дег1 эскара мундир ц1аккха т1а ца ювхийташ дитача, нагахьа санна дина т1а а хайна куралаш яра метта цо ший къонал букъ гоам а баь канцелярски каьхаташ т1а а ваг1аш д1айихьача а. Чарахье бахача цун говр массаза хьалхайоаг1аш, никъ ца къоастабеш, хиларга хьежжа, лоалахоша оалар, лертт1а а волаш истола т1а ваг1а начальник цунах ц1аккха хургвац яхара шоаш раьза ба. Мехкарий б1арг локхаш бар цунгахьа, х1аьта цхьабараш-м к1ирбенна хьожаш а бар; бакъда Алексей царца дукха хьашт долаш вацар, х1аьта царна хетар шоаш теркал ца бара бахьан, цунна кхычахьа ца1 езаеннай. Ма дарра аьлча, карара кара эцаш лелаш хиннай письмоех цхьанне т1ара адрес дола список: Акулина Петровна Курочкинойга, Москве, Алексеевски монастыра духьал, медника Совельевой ц1аг1а, х1аьта хьога ч1оаг1а дехар ду аз ер письмо А.Н.Р. д1акхачийта.
Юрташка баьха боацача наха кхетаде хала да мел хоза ба уж уездни мехкарий! Ц1енача фега, шоай бешарча 1ажий гаьний 1ийне хьалкхийнача цар дуне а вахар а довзилга книжкашкара хьаэцар. Юстара бувларо, парг1ата хиларо, книжкаш дешаро россиянаш болча вай хозача мехкарашта довзаш доаца х1амаш, г1улакхаш 1омадора, оамалаш йовзийтар.
Колокольчика гургал йо1а цхьа сакъердаме х1ама дар, юхерча городе яха ц1аяр вахара б1арчча зама лоарх1ар, х1аьта хьаьша вар-м дуккхача хана цкъаза даим а дагалоаттаду. Бакъдар аьлча, моллаг1чун ло1ам ба цар цхьадолча тамашийна долча х1амаех вела, бакъда т1аг1олла д1а а хьежа саго беча бегаша д1адоахаргдац царех доахка белггала дика г1улакхаш, царех керттера дараш: оамал къаьстта ший тайпара хилар, ший тайпара вахар (individnalite)1, из доацаш, Жан-Полена хетачох, болаш бац адамий лоарх1ам. Столицашка кхалнаха дикаг1а дийша хилар, хила йиш я; цхьабакъда дуненах 1омадаьр кастта шаьрду оамало, х1аьта догаш керта т1а тохкаю кийнаш санна цхьан тайпара хулийт. Из алда ца латкъаш а 1оттар ца еш а, цхьабакъда nota nostra manet2, цхьан къаьнача комментатора яздеш ма хиллара.
Кхетаде хала дацар, Алексейх фу хета тарлора вай мехкарашта. Из эггара хьалха царна хьалхашка эттав маьлхара а вахара цхьадолча х1амаех дог иккха а волаш, эггара хьалха дийцар цо царна ший д1адахача хозача вахара хьакъехьа, ший д1аяхача бера ханий хьакъехьа; цул совг1а сага корта т1а а боаллаш п1елгах боаллабу г1оз лелабора цо. Из деррига цу губерне ч1оаг1а керда дар. Мехкарий эг1абеча кхоачабаьбар цу х1амаша.
Бакъда, кхычарел цунгахьа б1арглокхаш хиннар са англомана йо1 Лиза яр (е Бетси, цунах Григорий Ивановича оалаш ма хиллара).
Цар дай д1а-юха болхаш бацар, цунна Алексей а б1аргавейнавацар, лоалахой берригача мехкарий-м из мара дувцаш х1ама хилацар. Цун вурийтта шу даьннадар. Цун хьатаро бос бола ч1оаг1а хоза юхь сийрдайоахар 1аьржача б1аргаша. Из мара яцар, йолче, боча 1омадаь бер а дар. Цун коачал а минот ме йоал цо ду ловзараш а даьна хозахетар, х1аьта цун мадам Мисс Жаксон корзаг1ъювлар, шовзткъа шу даьнна коачо оамал йолаш йо1 хиннай из, бата пудра а ц1ацкъамех басар а хьокхаш хиннай из, шера шозза дийше чакхдоаккхаш хиннад цо "Помела3", цунах ши б1аь тума эцаш хиннад, укх варварски Россе саготдеш енна яла йоаллаш а хиннай.
Лизайна т1ехьа лелаш хиннай Настя; из цул йоккхаг1а а ше т1ехьа лела йо1 санна мух хьекхачахьа уйла йолаш а хиннай. Лизайна ч1оаг1а езар из, цунна ший еррига къайленаш гучайоахаш хиннай цо, цунца цхьана уйла еш хиннай ше де лаьрх1ача х1аман; цхьан дешаца аьлча, Прилучина яхача юрта ч1оаг1а лоарх1аш саг хиннай, французски трагеде т1ара моллаг1а наперсница лоарх1ачул ч1оаг1а.
- Пурам да сона тахан хьоашалг1а яха, - аьннад Настяс цкъа, йо1а х1амаш т1аювхаш йоаллаш.
- Алал, мича йода?
- Тучилове, Берестовг1арга. Поварова сесаг я цар яь ди дездеш, селхан енаяр со д1аеха, цхьана х1ама даа.
- Гой, миштад, - аьннад Лизас - господаш ийг1а ба, х1аьта слугаш-м в1аши хьоашалг1а а ухаш лел.
- Тха фу г1улакх да господашца! аьннад Настяс, - х1аьта цул совг1а со-м хьа майий, папенькина а йоацаш.
- 1а мича даьккхад къонача Берестовца дов; боккхийча нахага д1акъувсийта, царна из хозахете.
- Алексей Берестов б1аргаго хьажалахь, Настя, цул т1ехьаг1а сога дика хьадувцаргдолаш, миштав из, фу саг ва из.
Настяс дош деннад, х1аьта Лиза сатем боацаш б1арччача дийнахьа хьежаш яьг1ай из юхакхачарга. Саррахьа чукхаьчай Настя.
- Ладувг1ий 1а Лизовета Григорьевна, - аьннад цо ц1аг1а хьачу а йоалаш, -б1аргавайра сона къона Берестов: дуккха б1ара а хьийжар; б1арччача дийнахьа цхьана а хилар.
- Мишта? Хьадувцал, хьадувцал в1ашт1ехь-т1ехьа.
- Ладувг1алахь; д1адахар тхо, со, Анисья Егоровна, Ненила, Дунька...
- Мегад, хов сона. Цул т1ехьаг1а?
- Д1адувцийтал сога, деррига д1адувцаргда в1ашт1ехь-т1ехьа. Т1аккха даа х1ама 1ооттадаьча д1ат1акхаьчар тхо.
Ц1а дизза нах бар. Цига бар Жолбинскиг1ар, Захарьевскиевг1ар, ший мехкарий а болаш приказчица, Хлупинскиег1ар...
- Х1аьта, Берестов?
- Сабарде хьай. Т1аккха тхо истола д1ат1ахайшар, эггара хьалхарча моттиге приказчица, со цунна юхе...,
Т1аккха цар мехкарий раьза боацаш бувсабеннабар, со-м сагота мичай царна фуннаг1а хетий а...
- Ай, Настя, ма чам боацаш дувц 1а из ц1ендаь дувца г1ерташ!
- Ма сиха я хьо! Т1аккха истола т1ара хьалг1айттар тхо... кхаь сахьата даьг1ар тхо, х1аьта даар а чам болаш дар; сийна, ц1е, боарха бланманже пирожни яр... Иштта истола т1ара хьал а г1айтта беша горелках ловза арадайлар тхо, къона барин а цига д1авера.
- Т1аккха фу хилар? Бакъдий из ч1оаг1а хоза ва яхилга?
- Тамашийна дика, хоза ва, ала йиш йолаш ва.
Хоза дег1 долаш, лакха, ц1е басилгаш йолаш ва...
- Бакълуй хьо? Сона хетар из юхьа т1ара бос баха ва. Кхы фуд? Мишта хийттар хьона из? Г1айг1ане, уйланча ваха?
- Фу дувц 1а? Цу тайпара аьрдаг1а саг сона ц1аккха а вайнавац. Тхоца горелкех удаш вар из.
- Шуца горелкех удар! Из-м удаш хинна хургвац!
- Ч1оаг1а удаш хиннав! Кхы фу дагадехар хьажал хьо цунна! Хьа а лаьце барт боаккхар.
- Ба хьай ло1ам ба хьа, Настя, оапаш-м бувц 1а.
- Хьай ло1ам ба хьона, аз оапаш бувцац. Со халла цунна к1алхара яьлар. Б1арчча дийнахьа тхоца хилар из.
- Фу дувц 1а, ма йоахий, цун ца1 еза а еннай, из цхьаннена б1арахьожаш а вац?
- Хац сона 1а фу дувц, сона-м ч1оаг1а б1арахьежар из, Таняна, приказчиковг1ар йо1ага а хьежар; Пашина а, Колбинскиг1ар, харц лер хьарам ма дий, цхьаннена халахетар данзар, из аьрдаг1а саг ва!
- Из тамаш йолаш ма дий! Ц1аг1а фу оалаш хоз цунах?
- Барин, оал, дика ва: дика дог долаш, велавенна безаме ва. Ца1 во да: мехкарашта т1ехьаада ч1оаг1а безам болаш ва.
Сона хетачох из-м сел во дац: ха д1аяхача кхетаргва.
- Ма ч1оаг1а безам ба са из б1аргаго! - аьннад Лизас доккха са а даьккха.
- Фуд укхаза сел хала дар? Тугилово вайцигара д1а гаьна яц, еррига а кхо верст мара: д1аг1ол цу оаг1орахьа хьайна сакъердама е говра т1ахай г1о: бакъда-кх хьона из хьох кхетаргхилар. Из-м х1ара денна, геттара 1уйрийна, аравоал топ а йолаш чарахье.
- А, мичара, хоза дац. Цунна моттаргда со шийна т1ехьаудаш санна. Цу т1а, тха дай шоайла эг1азал йолаш а ба, цудухьа са а йиш яц цунца хьоашал тасса... Ой, Настя! Хой хьона фуд? Ахархочун йи1ий х1амаш т1аювхарья аз!
- Нийса-м даьра да; т1аювхал 1а сома коч, сарафан, майрра д1аг1ол хьо Тугилово; аз дош лу хьона, Берестовна хьо б1арга ца гуш юсарг ма яц.
- Укхазарча тайпара къамаьл де-м сона дика ма хой.
(Ой, Настя, хьамсара Настя! Ма дика дагадеха х1ама да из! - Т1аккха Лиза 1ойижа яхай, шийна дагадеха х1ама кхоачашде а лаьрх1а.
Шоллаг1ча дийнахьа йолаеннай из ший план кхоачашъе, базар т1ара сома к1ада, сийна китайко, ц1аста чопилгаш а эцийта, Настяга г1о а дайташ кочи сарафани хьа а яккхийта уж тегийта 1оховшабаь хиннаб коа мел бола мехкарий, саррахьа барзкъаш кийча хиннад. Лизайна ший керда барзкъаш кизга чу а хьежа зийча х1анз санна ше иштта хоза ц1аккха хийттаяцар. Цо ший роль ловзаеш, йоддаше корта гонашта нийсса 1очу а берзабеш, цул т1ехьаг1а топпарах даьча цискаша санна массехказа корта оагабора, ахархой 1аьдалаг1а къамаьл дора, арккъал ухаш елар, пхьошаца юхь д1акъувлар; цу г1улакха ч1оаг1а раьза яр Настя. Цхьа х1ама дар цунна хала долаш: когаш берзан болаш коа г1олла из д1айолаелча баьций ч1ег1аша цун боча (нежные) когаш лозабора, х1аьта г1уми жаг1еи хеталора цунна шийга лоалургбоацаш. Настяс цига а г1о дир цунна: цо Лизай коча ло а баьккха, едда ара бежа 1у Трофим волча я яха цунга цу лераг1 ши маьчи яйта заказ даьд. Шоллаг1ча дийнахьа саи боади в1ашаг1къастале Лиза набарах сомаяьннай.
Ц1аг1а мел вар тхьайса уллаш хиннав. Настя коана1арашка лаьттай бежа 1унга хьежаш. Т1аккха зурма лекхай, юртара доахана 1ул барски ковна юхе г1олла доладеннад. Настяна юхе г1олла т1ехвоалаш Трофима д1аеннай цунга з1амига къоарза маьчаш, цунгара совг1ата ах сом хьа а эцаш. Лизас тата доацаш ахархочун йи1ий форма т1а а йийха, Настяна шорттига Мисс Жаксона хьакъехьа ший хьехар а даь, т1ехьашкарча ийча г1олла ара а яьнна, беша г1олла едда кхай т1а яхай. Малхбоалехьа 1уйре сийрдаяьннаяр, морхий дошо муг1араш, хеталора малхага сатувсаш йолаш, паччахьа ц1еношка паччахь кхачарга хьежаш санна, къаьгача сигалено, 1уйран ц1енача фево, тхиро, лаьг1о хьекхача михо, оалхазараша доахача иллеша Лизай кер хьалбузар цхьа ший тайпарча къонача хозалено санна, моллаг1а вовзаш саг кхетар кхераш из г1а боахаш а ца йодаш, г1етта йодар. Даь доалахьен доазонна юххерча атаг1а кхоачаш шортаг1а йодар Лиза. Уккхаза Алексейга хьежа езаш яр. Цун дог ч1оаг1а детталора, из сендухьа да хацар цунна; бакъда х1аьта а ше леладеча г1улакхех эхь хеташ из хиннаяле а уж хозахетар цунна. Атаг1а баьдеча моттиге д1ачуяьлар. Цига гаьнна д1ахозаш шорх доаллар, х1аьта цо йо1ага моаршал хетташ санна хеталора. Цун елаенна безаме хилар юхаозаденнадар. К1езиг-к1езига доалаш мерзача уйлашка даьлар из. Цо уйла йора... бакъда ма дарра кхетадулургдарий сен уйла ю вурийтта шу даьннача йо1о атаг1а б1аьстан 1уйрийна ялхлаг1ча сахьата цхьаь йолаш нийсъелча?
Иштта, уйланга а яха йодаш хиннай из шин оаг1орахьа лакха гаьнаш а яг1аш бодача новкъа, цунга ц1аьхха цхьа хоза ж1али 1аьхача. Лиза кхераеннай, цунга ц1ог1а иккхад. Цу цхьан ханна ц1ог1а даьннад:
"Tout веан, S водач,isi4 ..." - т1аккха к1отарга т1ехьашкара хьагучаваьннав къона чаьрахь. "Кхера ма лелахь, дукха яхарг, - аьннад цо Лизайга, - са ж1али-м латаш дац хьона. Лизай кхераялар д1а а даьнна цу сахьате цун в1ашт1ехьдаьннад эттача хьалах пайда эца. "А, барин,- аьннад цо, к1езиг-дукха кхераенна, эхь хеташ йолаш санна кеп а оттаяь, - кхер со: из, гой хьона, мел ц1имхара да; ц1аькха а т1акхета тарлу". Алексей (книжка дешачоа вейзав из) к1ирвенна б1арахьежар къонача ахархочун йо1а. "Аз д1анакъайоаккхаргья хьо, нагахьа санна хьо кхере, - аьлар цо цунга, - пурам лой 1а сона хьайна уллув а ваьнна д1ава?" - "Малав хьона духьале ергьяр? - жоп деннад Лизас, - моллаг1а а ший ло1ам бар де йиш йолаш ма вий, х1аьта никъ а маьрша ба" - "Мичара я хьо?" - "Прикучинера; Василе - аьшкапхьара йо1 я со, ж1але нускалаш гулде йода со" (Лизай бе доаллар т11ирг а теха тускарг). - "Х1аьта хьо, барин? Тугиловскера ва?" - "Ва, - жоп деннад Алексейс, - со къонача барина комердинер ва. Лизайцара г1улакхаш шийгахьа совле йоацаш цхьатарра хилийта безам бар цун.
Цхьабакъда Лиза цунна д1аб1ара а хьежа елаеннай. "Оапаш бувц 1а, - аьннад цо, - сел эг1аяь-м яц хьона со. Сона-м гу хьо хье барин волга". - "Х1ана хет хьона ишта?" - "Доллача х1амах гу сона". - Х1аьта а х1ана?" - "Мишта къоасталургвац барини чулела саги? Т1адувха барзкъа а кхы тайпа да, кхера а кхыча тайпара кхер, ж1алега а тхо санна кхайкац".
Т1ехь-т1ехьаг1а дукхаг1а езалора Алексейна Лиза. Юртарча хозача йи1игашца хьакхашта хила 1аьмача цун безам хилар из марх1айолла; цхьабакъда Лиза цунна юхера д1ахо а иккха, ц1имхара йийрза раьза йоацаш д1аэттача Алексей велавенна вале а, из кхы д1ат1а ца г1ерташ сецар. "Нагахьа санна вай д1ахо йодача хана хьаьший хилийта хьо ловш вале, - аьннад цо ц1енхаштта, - виц ца луш хургва хьо". - "Хьано 1омадаьд хьона Настенька, са хьаьша, шун барышняй йо1-м яц хьона из хьехар даьр? Гой мишта д1адарж хьаькъал!" Лизас кхетадаьд ше яьгалга, х1аьта а ехаяц. "Со хилац мотт хьона? - аьннад цо, - барски коа со ц1аккха хилац мотт хьона? Деррига хеза а б1аргадайна а я хьона со-м. Х1анз иштта хьоца хабар дувцаш латте-м, - аьннад цо, - ж1але нускалаш гулдергдац. Д1аг1ол хьайна, барин, цу оаг1орахьа, со вокх оаг1орахьа г1оргья. Бехк ма баккха..." Лиза д1аяха елча, Алексейс кулг хьа а лаьца соцаяьй из.
"Ц1и миштай хьа, са дог?" - "Акулина, - жоп деннад Лизас, ший п1елгаш Алексея бера хьа а увзадеш, - д1ахецал со, барин; чуяха а ха хиннай сона". "Са доттаг1а Акулина, хьа да Василий-аьшкапхьар волча хьоашалг1а-м воаг1аргва хьона со".
- "Фу дувц 1а? - цу саххьате духьала яьннай Лиза, хьай Даьла духьа ма веллахь. Атаг1а цхьаькъа д1аэтта баринаца къамаьл деш со лаьтталга ц1аг1а д1ахой, сога во хьал хургда: са дас, Василе - аьшкапхьара ювча кхоачаеш еттаргья сона". "Ц1аькха хьо б1аргаго безам ба са". - "Цкъа укхаза хьайоаг1аргья со ц1аькха ж1але нускалаш гулде". - "Маца?" - "Кхоана а хьашт дале". - "Хьамсара Акулина, барташ доахаргдар аз хьона, лоарх1авац-кх. Кхоана йоаг1аргья-кх хьо, укх ханна, иштта яхий 1а? - "Ях, ях". - Оапаш-м бувцаргбац 1а сона?" - "Бувцаргбац". - "Дув баъал". - "Аз дув буъ хьона, йоаг1арг ма я со". 31амига саги йо1и в1ашаг1къаьстаб. Лиза хьуна юкъера ара а яьнна, шаьрача моттиге г1олла т1ех а яьнна, сомий беша а яьнна, дукха уйла ца еш ферма чу едда чуиккхай, шийга хьежаш Настя йолчча. Цига сиха т1айийха х1амаш а хийца, сатем боацаш вокхо деча хаттарашта дукха уйла ца еш жоп а луш, яха хьаьша ц1аг1а чуиккхай из. Истола т1а даа х1ама 1оттадаь, марта даа мара ца дезаш кийча хиннад, х1аьта Мисс Жаксон, пудр хьекха к1ай юхь а готта эза юкъ а йолаш, йиткъа ч1егилг йоаккхаш маькх оаташ яьллай. Дас раьза волаш могаяьй из 1уйрийна араяьнна фега а лийнна чуярах. "Сатоссаш сомаваларал, - аьннад цо, - унахц1енаг1а х1ама дац". Т1аккха массехк масал доаладаьд цо английски журналаш т1ара ше дийша нах дукха бахаш хилара тешал деш, б1аь шерал т1ехбаьннача наха къаракъ молаш ца хилари 1ай а аьхкий а сатоссаш хьалг1етташ уж хинналгеи белгал а доаккхаш. Лиза цунга ладувг1аш яцар. Цо уйла еш дагалувцар 1уйрийна ше мел леладаьр, къонача чаьрахьаца Акулинай хинна деррига къамаьл, х1аьта цунах дехкеяьнна эхь хеташ яр из. Шоай къамаьл эздела доазонел т1ехдаьнна а дацар, из ловзара цхьаккха т1ехье йолаш а хургдац, яхаш ше тешае г1ертарах х1ама хилацар, цун кхетамал т1ехдувлар цунна эхь хеташ хилар. Ше кхоана юхайоаг1аргья аьнна денна дош эггара ч1оаг1аг1а дагадоаллар цунна: цкъарчоа из ше дув а биаь денна дош кхоачаш ца де лаьрх1а хилар из. Цхьабакъда Алексей цунга зехьа хьийжа а хьийжа Василе-аьшкапхьара йо1, бокъонца йола Акулина, тенна а к 1ига меттане а йо1 лаха юрта ваха тарлора, иштта укхан берий ловзарах кхета а тарлора. Цу уйлах кхераеннача Лизас шоллаг1ча 1уйрийна ц1аькха а Акулина санна атаг1а яха лаьрх1ар.
АХАРХО-ЙОI
Моллаг1а барзкъа т1адийхача а, Душенька, хоза я-кх хьо.
Богданович
Гаьна уллача вай цхьан губерне яр Берестов Иван Петровича имени. Къона волаш гварде г1улакх деш хиннав из, 1797 шу долалуш отставке а ваха, шоай юрта ц1авахав, х1аьта цу хана денз цигара ара ца воалаш ваьхав.
Цхьа къе дворянка йоалаяь хиннай цо, из еннай бер деш ер арахьа д1аваха ц1аг1а воацаш. Боахама г1улакхашка ер леллаше кастта г1айг1а а д1аяьнний. Цо ший планаг1а ц1енош а хьалдаьд, маша беш йола фабрика а ше волча 1ойиллай, хьат1абоаг1а пайда а кхозза айбеннаб, ерригача околотке шийх хьаькъал долашаг1вар лоарх1аш а хиннав, из волча шоай дезалаш а ж1алеш а долаш хьоашалг1а ихача лоалахошта а иштта хеташ хиннад. Х1ара денна плиса куртка а йийха лийннав из, ц1ейш долча хана ц1аг1а хьабаьча маьшах яь сюртук ювхаяьй; расход ше д1аязъеш хиннай, "Сенатски ведомосташ" мара цхьаккха дешаш а хиннадац. Мадарра аьлча, из везаш хиннав сонта оамал йолаш лийрх1а, вале а. Цунца барт ца товш хиннав цхьа Григорий Иванович Муромский, цунна гаргара ваха лоалахо. Из бокъонца вола эрсий хиннав. Ший именех доккхаг1дола дакъа Москве г1олла лелаш диа а диаь, цу хана сесаг д1аяьннай цхьаь а виса хьавена хиннав из ший юхейисача юрта, цига кердача тайпара д1адоладаьд вахар. Английски беш д1аег1ай цо, ерригаш х1ана яц аьнна ший юхейиса доходаш цунга д1аухийташ хиннай цо. Английски жокеяш мо х1амаш т1аювхаш хиннаб цун говраш лелаю 1уй. Цун йо1ага хьожаш хиннай мадам англичанка. Ший кхашта г1улакх а английски методаг1а деш хиннад цо:
цхьабакъда наьха тайпара эрсий ялат хьувкъаргдац
Х1аьта расходаш дуккха к1езигьяь яле а, Григорья Ивановича доходаш т1акхетацар; цунна-м юрта а корайоаг1аш хиннай наьха керда декхараш хьахьоарчоргдола моттигаш; из деррига дале а 1аьдала саг лоарх1аш хиннавац из, х1ана аьлча шоай губернерча помещикех имени Опекунски Совете эггара хьалха д1ачулулга дагадехар цунна: цу хана ч1оагг1а чоалхане а майра а оборот я аьнна хеталуш хиннар.
Цунах х1ама ала г1ерташ хиннача нахах берригнел ч1оаг1аг1а цунах оалаш хиннар Берестов вар. Керда д1адоладаь х1ама гоама хилар цун белггала оамал яр. Ший лоалахочун англомане хьакъехьа из могаеш х1ама ала а магацар цунна минут ме йоал из 1ото1авеш къамаьл де моттиг кора а йоаг1ар. Хьаьшага ший доалахьа дар д1ахьокхаш вале, ший боахам могабича оалаш хиннад: "Бакъда! - шийна ца лой а вела а къеж оалар, - са дар лоалахочун Григорья Ивановича дар санна дац. Мичара могаргда тхона английски тайпара боахам бохабе! Эрсий тайпара диза мукъа хуладалар тхо". Уж а царна тара бола а бегаш лоалахоша г1о а деш, Григорья Ивановича д1ахозийтар х1амаш 1от1адетташ а боашхаш а. Англомана уж 1оттараш лоалацар вай журналисташта лоалуш санна мара. Из корзаг1воалар. шийна 1оттар ечох ча а провинциал а, оалар. Цу тайпара дар цу шин боахамаш леладерашта юкъе лаьтта г1улакхаш Берестова во1 из волча юрта венача хана. Из *** университете деша ваьг1а а эскаре г1улакх де отта лерх1аш а хиннав, бакъда да раьза вацар. Штатски г1улакх шийга в1алла лелалургдоацаш лерх1аш вар з1амга саг. Уж шоайла ка луш бацар, х1аьта къона Алексей х1анзарчоа барин а волаш ваха волавелар, мича хов эший а аьнна мекхаш а дита.
Ма дарра лаьрх1ача, Алексей-м к1ант вар. Бакъдар аьлча, кхом а бар, нагахьа санна цун хоза тоаденна дег1 эскара мундир ц1аккха т1а ца ювхийташ дитача, нагахьа санна дина т1а а хайна куралаш яра метта цо ший къонал букъ гоам а баь канцелярски каьхаташ т1а а ваг1аш д1айихьача а. Чарахье бахача цун говр массаза хьалхайоаг1аш, никъ ца къоастабеш, хиларга хьежжа, лоалахоша оалар, лертт1а а волаш истола т1а ваг1а начальник цунах ц1аккха хургвац яхара шоаш раьза ба. Мехкарий б1арг локхаш бар цунгахьа, х1аьта цхьабараш-м к1ирбенна хьожаш а бар; бакъда Алексей царца дукха хьашт долаш вацар, х1аьта царна хетар шоаш теркал ца бара бахьан, цунна кхычахьа ца1 езаеннай. Ма дарра аьлча, карара кара эцаш лелаш хиннай письмоех цхьанне т1ара адрес дола список: Акулина Петровна Курочкинойга, Москве, Алексеевски монастыра духьал, медника Совельевой ц1аг1а, х1аьта хьога ч1оаг1а дехар ду аз ер письмо А.Н.Р. д1акхачийта.
Юрташка баьха боацача наха кхетаде хала да мел хоза ба уж уездни мехкарий! Ц1енача фега, шоай бешарча 1ажий гаьний 1ийне хьалкхийнача цар дуне а вахар а довзилга книжкашкара хьаэцар. Юстара бувларо, парг1ата хиларо, книжкаш дешаро россиянаш болча вай хозача мехкарашта довзаш доаца х1амаш, г1улакхаш 1омадора, оамалаш йовзийтар.
Колокольчика гургал йо1а цхьа сакъердаме х1ама дар, юхерча городе яха ц1аяр вахара б1арчча зама лоарх1ар, х1аьта хьаьша вар-м дуккхача хана цкъаза даим а дагалоаттаду. Бакъдар аьлча, моллаг1чун ло1ам ба цар цхьадолча тамашийна долча х1амаех вела, бакъда т1аг1олла д1а а хьежа саго беча бегаша д1адоахаргдац царех доахка белггала дика г1улакхаш, царех керттера дараш: оамал къаьстта ший тайпара хилар, ший тайпара вахар (individnalite)1, из доацаш, Жан-Полена хетачох, болаш бац адамий лоарх1ам. Столицашка кхалнаха дикаг1а дийша хилар, хила йиш я; цхьабакъда дуненах 1омадаьр кастта шаьрду оамало, х1аьта догаш керта т1а тохкаю кийнаш санна цхьан тайпара хулийт. Из алда ца латкъаш а 1оттар ца еш а, цхьабакъда nota nostra manet2, цхьан къаьнача комментатора яздеш ма хиллара.
Кхетаде хала дацар, Алексейх фу хета тарлора вай мехкарашта. Из эггара хьалха царна хьалхашка эттав маьлхара а вахара цхьадолча х1амаех дог иккха а волаш, эггара хьалха дийцар цо царна ший д1адахача хозача вахара хьакъехьа, ший д1аяхача бера ханий хьакъехьа; цул совг1а сага корта т1а а боаллаш п1елгах боаллабу г1оз лелабора цо. Из деррига цу губерне ч1оаг1а керда дар. Мехкарий эг1абеча кхоачабаьбар цу х1амаша.
Бакъда, кхычарел цунгахьа б1арглокхаш хиннар са англомана йо1 Лиза яр (е Бетси, цунах Григорий Ивановича оалаш ма хиллара).
Цар дай д1а-юха болхаш бацар, цунна Алексей а б1аргавейнавацар, лоалахой берригача мехкарий-м из мара дувцаш х1ама хилацар. Цун вурийтта шу даьннадар. Цун хьатаро бос бола ч1оаг1а хоза юхь сийрдайоахар 1аьржача б1аргаша. Из мара яцар, йолче, боча 1омадаь бер а дар. Цун коачал а минот ме йоал цо ду ловзараш а даьна хозахетар, х1аьта цун мадам Мисс Жаксон корзаг1ъювлар, шовзткъа шу даьнна коачо оамал йолаш йо1 хиннай из, бата пудра а ц1ацкъамех басар а хьокхаш хиннай из, шера шозза дийше чакхдоаккхаш хиннад цо "Помела3", цунах ши б1аь тума эцаш хиннад, укх варварски Россе саготдеш енна яла йоаллаш а хиннай.
Лизайна т1ехьа лелаш хиннай Настя; из цул йоккхаг1а а ше т1ехьа лела йо1 санна мух хьекхачахьа уйла йолаш а хиннай. Лизайна ч1оаг1а езар из, цунна ший еррига къайленаш гучайоахаш хиннай цо, цунца цхьана уйла еш хиннай ше де лаьрх1ача х1аман; цхьан дешаца аьлча, Прилучина яхача юрта ч1оаг1а лоарх1аш саг хиннай, французски трагеде т1ара моллаг1а наперсница лоарх1ачул ч1оаг1а.
- Пурам да сона тахан хьоашалг1а яха, - аьннад Настяс цкъа, йо1а х1амаш т1аювхаш йоаллаш.
- Алал, мича йода?
- Тучилове, Берестовг1арга. Поварова сесаг я цар яь ди дездеш, селхан енаяр со д1аеха, цхьана х1ама даа.
- Гой, миштад, - аьннад Лизас - господаш ийг1а ба, х1аьта слугаш-м в1аши хьоашалг1а а ухаш лел.
- Тха фу г1улакх да господашца! аьннад Настяс, - х1аьта цул совг1а со-м хьа майий, папенькина а йоацаш.
- 1а мича даьккхад къонача Берестовца дов; боккхийча нахага д1акъувсийта, царна из хозахете.
- Алексей Берестов б1аргаго хьажалахь, Настя, цул т1ехьаг1а сога дика хьадувцаргдолаш, миштав из, фу саг ва из.
Настяс дош деннад, х1аьта Лиза сатем боацаш б1арччача дийнахьа хьежаш яьг1ай из юхакхачарга. Саррахьа чукхаьчай Настя.
- Ладувг1ий 1а Лизовета Григорьевна, - аьннад цо ц1аг1а хьачу а йоалаш, -б1аргавайра сона къона Берестов: дуккха б1ара а хьийжар; б1арччача дийнахьа цхьана а хилар.
- Мишта? Хьадувцал, хьадувцал в1ашт1ехь-т1ехьа.
- Ладувг1алахь; д1адахар тхо, со, Анисья Егоровна, Ненила, Дунька...
- Мегад, хов сона. Цул т1ехьаг1а?
- Д1адувцийтал сога, деррига д1адувцаргда в1ашт1ехь-т1ехьа. Т1аккха даа х1ама 1ооттадаьча д1ат1акхаьчар тхо.
Ц1а дизза нах бар. Цига бар Жолбинскиг1ар, Захарьевскиевг1ар, ший мехкарий а болаш приказчица, Хлупинскиег1ар...
- Х1аьта, Берестов?
- Сабарде хьай. Т1аккха тхо истола д1ат1ахайшар, эггара хьалхарча моттиге приказчица, со цунна юхе...,
Т1аккха цар мехкарий раьза боацаш бувсабеннабар, со-м сагота мичай царна фуннаг1а хетий а...
- Ай, Настя, ма чам боацаш дувц 1а из ц1ендаь дувца г1ерташ!
- Ма сиха я хьо! Т1аккха истола т1ара хьалг1айттар тхо... кхаь сахьата даьг1ар тхо, х1аьта даар а чам болаш дар; сийна, ц1е, боарха бланманже пирожни яр... Иштта истола т1ара хьал а г1айтта беша горелках ловза арадайлар тхо, къона барин а цига д1авера.
- Т1аккха фу хилар? Бакъдий из ч1оаг1а хоза ва яхилга?
- Тамашийна дика, хоза ва, ала йиш йолаш ва.
Хоза дег1 долаш, лакха, ц1е басилгаш йолаш ва...
- Бакълуй хьо? Сона хетар из юхьа т1ара бос баха ва. Кхы фуд? Мишта хийттар хьона из? Г1айг1ане, уйланча ваха?
- Фу дувц 1а? Цу тайпара аьрдаг1а саг сона ц1аккха а вайнавац. Тхоца горелкех удаш вар из.
- Шуца горелкех удар! Из-м удаш хинна хургвац!
- Ч1оаг1а удаш хиннав! Кхы фу дагадехар хьажал хьо цунна! Хьа а лаьце барт боаккхар.
- Ба хьай ло1ам ба хьа, Настя, оапаш-м бувц 1а.
- Хьай ло1ам ба хьона, аз оапаш бувцац. Со халла цунна к1алхара яьлар. Б1арчча дийнахьа тхоца хилар из.
- Фу дувц 1а, ма йоахий, цун ца1 еза а еннай, из цхьаннена б1арахьожаш а вац?
- Хац сона 1а фу дувц, сона-м ч1оаг1а б1арахьежар из, Таняна, приказчиковг1ар йо1ага а хьежар; Пашина а, Колбинскиг1ар, харц лер хьарам ма дий, цхьаннена халахетар данзар, из аьрдаг1а саг ва!
- Из тамаш йолаш ма дий! Ц1аг1а фу оалаш хоз цунах?
- Барин, оал, дика ва: дика дог долаш, велавенна безаме ва. Ца1 во да: мехкарашта т1ехьаада ч1оаг1а безам болаш ва.
Сона хетачох из-м сел во дац: ха д1аяхача кхетаргва.
- Ма ч1оаг1а безам ба са из б1аргаго! - аьннад Лизас доккха са а даьккха.
- Фуд укхаза сел хала дар? Тугилово вайцигара д1а гаьна яц, еррига а кхо верст мара: д1аг1ол цу оаг1орахьа хьайна сакъердама е говра т1ахай г1о: бакъда-кх хьона из хьох кхетаргхилар. Из-м х1ара денна, геттара 1уйрийна, аравоал топ а йолаш чарахье.
- А, мичара, хоза дац. Цунна моттаргда со шийна т1ехьаудаш санна. Цу т1а, тха дай шоайла эг1азал йолаш а ба, цудухьа са а йиш яц цунца хьоашал тасса... Ой, Настя! Хой хьона фуд? Ахархочун йи1ий х1амаш т1аювхарья аз!
- Нийса-м даьра да; т1аювхал 1а сома коч, сарафан, майрра д1аг1ол хьо Тугилово; аз дош лу хьона, Берестовна хьо б1арга ца гуш юсарг ма яц.
- Укхазарча тайпара къамаьл де-м сона дика ма хой.
(Ой, Настя, хьамсара Настя! Ма дика дагадеха х1ама да из! - Т1аккха Лиза 1ойижа яхай, шийна дагадеха х1ама кхоачашде а лаьрх1а.
Шоллаг1ча дийнахьа йолаеннай из ший план кхоачашъе, базар т1ара сома к1ада, сийна китайко, ц1аста чопилгаш а эцийта, Настяга г1о а дайташ кочи сарафани хьа а яккхийта уж тегийта 1оховшабаь хиннаб коа мел бола мехкарий, саррахьа барзкъаш кийча хиннад. Лизайна ший керда барзкъаш кизга чу а хьежа зийча х1анз санна ше иштта хоза ц1аккха хийттаяцар. Цо ший роль ловзаеш, йоддаше корта гонашта нийсса 1очу а берзабеш, цул т1ехьаг1а топпарах даьча цискаша санна массехказа корта оагабора, ахархой 1аьдалаг1а къамаьл дора, арккъал ухаш елар, пхьошаца юхь д1акъувлар; цу г1улакха ч1оаг1а раьза яр Настя. Цхьа х1ама дар цунна хала долаш: когаш берзан болаш коа г1олла из д1айолаелча баьций ч1ег1аша цун боча (нежные) когаш лозабора, х1аьта г1уми жаг1еи хеталора цунна шийга лоалургбоацаш. Настяс цига а г1о дир цунна: цо Лизай коча ло а баьккха, едда ара бежа 1у Трофим волча я яха цунга цу лераг1 ши маьчи яйта заказ даьд. Шоллаг1ча дийнахьа саи боади в1ашаг1къастале Лиза набарах сомаяьннай.
Ц1аг1а мел вар тхьайса уллаш хиннав. Настя коана1арашка лаьттай бежа 1унга хьежаш. Т1аккха зурма лекхай, юртара доахана 1ул барски ковна юхе г1олла доладеннад. Настяна юхе г1олла т1ехвоалаш Трофима д1аеннай цунга з1амига къоарза маьчаш, цунгара совг1ата ах сом хьа а эцаш. Лизас тата доацаш ахархочун йи1ий форма т1а а йийха, Настяна шорттига Мисс Жаксона хьакъехьа ший хьехар а даь, т1ехьашкарча ийча г1олла ара а яьнна, беша г1олла едда кхай т1а яхай. Малхбоалехьа 1уйре сийрдаяьннаяр, морхий дошо муг1араш, хеталора малхага сатувсаш йолаш, паччахьа ц1еношка паччахь кхачарга хьежаш санна, къаьгача сигалено, 1уйран ц1енача фево, тхиро, лаьг1о хьекхача михо, оалхазараша доахача иллеша Лизай кер хьалбузар цхьа ший тайпарча къонача хозалено санна, моллаг1а вовзаш саг кхетар кхераш из г1а боахаш а ца йодаш, г1етта йодар. Даь доалахьен доазонна юххерча атаг1а кхоачаш шортаг1а йодар Лиза. Уккхаза Алексейга хьежа езаш яр. Цун дог ч1оаг1а детталора, из сендухьа да хацар цунна; бакъда х1аьта а ше леладеча г1улакхех эхь хеташ из хиннаяле а уж хозахетар цунна. Атаг1а баьдеча моттиге д1ачуяьлар. Цига гаьнна д1ахозаш шорх доаллар, х1аьта цо йо1ага моаршал хетташ санна хеталора. Цун елаенна безаме хилар юхаозаденнадар. К1езиг-к1езига доалаш мерзача уйлашка даьлар из. Цо уйла йора... бакъда ма дарра кхетадулургдарий сен уйла ю вурийтта шу даьннача йо1о атаг1а б1аьстан 1уйрийна ялхлаг1ча сахьата цхьаь йолаш нийсъелча?
Иштта, уйланга а яха йодаш хиннай из шин оаг1орахьа лакха гаьнаш а яг1аш бодача новкъа, цунга ц1аьхха цхьа хоза ж1али 1аьхача. Лиза кхераеннай, цунга ц1ог1а иккхад. Цу цхьан ханна ц1ог1а даьннад:
"Tout веан, S водач,isi4 ..." - т1аккха к1отарга т1ехьашкара хьагучаваьннав къона чаьрахь. "Кхера ма лелахь, дукха яхарг, - аьннад цо Лизайга, - са ж1али-м латаш дац хьона. Лизай кхераялар д1а а даьнна цу сахьате цун в1ашт1ехьдаьннад эттача хьалах пайда эца. "А, барин,- аьннад цо, к1езиг-дукха кхераенна, эхь хеташ йолаш санна кеп а оттаяь, - кхер со: из, гой хьона, мел ц1имхара да; ц1аькха а т1акхета тарлу". Алексей (книжка дешачоа вейзав из) к1ирвенна б1арахьежар къонача ахархочун йо1а. "Аз д1анакъайоаккхаргья хьо, нагахьа санна хьо кхере, - аьлар цо цунга, - пурам лой 1а сона хьайна уллув а ваьнна д1ава?" - "Малав хьона духьале ергьяр? - жоп деннад Лизас, - моллаг1а а ший ло1ам бар де йиш йолаш ма вий, х1аьта никъ а маьрша ба" - "Мичара я хьо?" - "Прикучинера; Василе - аьшкапхьара йо1 я со, ж1але нускалаш гулде йода со" (Лизай бе доаллар т11ирг а теха тускарг). - "Х1аьта хьо, барин? Тугиловскера ва?" - "Ва, - жоп деннад Алексейс, - со къонача барина комердинер ва. Лизайцара г1улакхаш шийгахьа совле йоацаш цхьатарра хилийта безам бар цун.
Цхьабакъда Лиза цунна д1аб1ара а хьежа елаеннай. "Оапаш бувц 1а, - аьннад цо, - сел эг1аяь-м яц хьона со. Сона-м гу хьо хье барин волга". - "Х1ана хет хьона ишта?" - "Доллача х1амах гу сона". - Х1аьта а х1ана?" - "Мишта къоасталургвац барини чулела саги? Т1адувха барзкъа а кхы тайпа да, кхера а кхыча тайпара кхер, ж1алега а тхо санна кхайкац".
Т1ехь-т1ехьаг1а дукхаг1а езалора Алексейна Лиза. Юртарча хозача йи1игашца хьакхашта хила 1аьмача цун безам хилар из марх1айолла; цхьабакъда Лиза цунна юхера д1ахо а иккха, ц1имхара йийрза раьза йоацаш д1аэттача Алексей велавенна вале а, из кхы д1ат1а ца г1ерташ сецар. "Нагахьа санна вай д1ахо йодача хана хьаьший хилийта хьо ловш вале, - аьннад цо ц1енхаштта, - виц ца луш хургва хьо". - "Хьано 1омадаьд хьона Настенька, са хьаьша, шун барышняй йо1-м яц хьона из хьехар даьр? Гой мишта д1адарж хьаькъал!" Лизас кхетадаьд ше яьгалга, х1аьта а ехаяц. "Со хилац мотт хьона? - аьннад цо, - барски коа со ц1аккха хилац мотт хьона? Деррига хеза а б1аргадайна а я хьона со-м. Х1анз иштта хьоца хабар дувцаш латте-м, - аьннад цо, - ж1але нускалаш гулдергдац. Д1аг1ол хьайна, барин, цу оаг1орахьа, со вокх оаг1орахьа г1оргья. Бехк ма баккха..." Лиза д1аяха елча, Алексейс кулг хьа а лаьца соцаяьй из.
"Ц1и миштай хьа, са дог?" - "Акулина, - жоп деннад Лизас, ший п1елгаш Алексея бера хьа а увзадеш, - д1ахецал со, барин; чуяха а ха хиннай сона". "Са доттаг1а Акулина, хьа да Василий-аьшкапхьар волча хьоашалг1а-м воаг1аргва хьона со".
- "Фу дувц 1а? - цу саххьате духьала яьннай Лиза, хьай Даьла духьа ма веллахь. Атаг1а цхьаькъа д1аэтта баринаца къамаьл деш со лаьтталга ц1аг1а д1ахой, сога во хьал хургда: са дас, Василе - аьшкапхьара ювча кхоачаеш еттаргья сона". "Ц1аькха хьо б1аргаго безам ба са". - "Цкъа укхаза хьайоаг1аргья со ц1аькха ж1але нускалаш гулде". - "Маца?" - "Кхоана а хьашт дале". - "Хьамсара Акулина, барташ доахаргдар аз хьона, лоарх1авац-кх. Кхоана йоаг1аргья-кх хьо, укх ханна, иштта яхий 1а? - "Ях, ях". - Оапаш-м бувцаргбац 1а сона?" - "Бувцаргбац". - "Дув баъал". - "Аз дув буъ хьона, йоаг1арг ма я со". 31амига саги йо1и в1ашаг1къаьстаб. Лиза хьуна юкъера ара а яьнна, шаьрача моттиге г1олла т1ех а яьнна, сомий беша а яьнна, дукха уйла ца еш ферма чу едда чуиккхай, шийга хьежаш Настя йолчча. Цига сиха т1айийха х1амаш а хийца, сатем боацаш вокхо деча хаттарашта дукха уйла ца еш жоп а луш, яха хьаьша ц1аг1а чуиккхай из. Истола т1а даа х1ама 1оттадаь, марта даа мара ца дезаш кийча хиннад, х1аьта Мисс Жаксон, пудр хьекха к1ай юхь а готта эза юкъ а йолаш, йиткъа ч1егилг йоаккхаш маькх оаташ яьллай. Дас раьза волаш могаяьй из 1уйрийна араяьнна фега а лийнна чуярах. "Сатоссаш сомаваларал, - аьннад цо, - унахц1енаг1а х1ама дац". Т1аккха массехк масал доаладаьд цо английски журналаш т1ара ше дийша нах дукха бахаш хилара тешал деш, б1аь шерал т1ехбаьннача наха къаракъ молаш ца хилари 1ай а аьхкий а сатоссаш хьалг1етташ уж хинналгеи белгал а доаккхаш. Лиза цунга ладувг1аш яцар. Цо уйла еш дагалувцар 1уйрийна ше мел леладаьр, къонача чаьрахьаца Акулинай хинна деррига къамаьл, х1аьта цунах дехкеяьнна эхь хеташ яр из. Шоай къамаьл эздела доазонел т1ехдаьнна а дацар, из ловзара цхьаккха т1ехье йолаш а хургдац, яхаш ше тешае г1ертарах х1ама хилацар, цун кхетамал т1ехдувлар цунна эхь хеташ хилар. Ше кхоана юхайоаг1аргья аьнна денна дош эггара ч1оаг1аг1а дагадоаллар цунна: цкъарчоа из ше дув а биаь денна дош кхоачаш ца де лаьрх1а хилар из. Цхьабакъда Алексей цунга зехьа хьийжа а хьийжа Василе-аьшкапхьара йо1, бокъонца йола Акулина, тенна а к 1ига меттане а йо1 лаха юрта ваха тарлора, иштта укхан берий ловзарах кхета а тарлора. Цу уйлах кхераеннача Лизас шоллаг1ча 1уйрийна ц1аькха а Акулина санна атаг1а яха лаьрх1ар.