PDA

Просмотр полной версии : Али Хашагульгов (Х1оашалнаькъан Т. 1аьла)



Menina
19.05.2009, 10:27
Хетор

Даьй г1алаш,
даьй юрташ,
яздаьд аз
шун сурташ.

Сурт даь валар -
сурт-т1аьх валар,
цхьан говзанчо
сога аьлар.

Из бакъ хиннад,
бакъ да вож а:
бакъдар дувце -
вац хьа воша.

Бакъдар дувце -
яц хьа нана,
цхьаь хург ва хьо,
даьла санна.

Цхьаь я уйла,
цхьаь ба малх а.
Гени, велча
воал хьо малха.

Велча мара
яхац хьа ц1и -
ейча мара
ларх1ац вай ц1и.

Ейна ц1ераш -
г1алаш яьраш:
Г1айти Г1айри,
Яне Яраж...

Массехк ба уж! -
Х1анз а т1ехьа
амаг1ъювлаш
тиша т1ехье.

Уж ба генеш.
Цар т1о санна,
дош дилла хар
дезар сона.

SCSI
19.05.2009, 10:36
Хетор

Даьй г1алаш,
даьй юрташ,
яздаьд аз
шун сурташ.

Сурт даь валар -
сурт-т1аьх валар,
цхьан говзанчо
сога аьлар.

Из бакъ хиннад,
бакъ да вож а:
бакъдар дувце -
вац хьа воша.

Бакъдар дувце -
яц хьа нана,
цхьаь хург ва хьо,
даьла санна.

Цхьаь я уйла,
цхьаь ба малх а.
Гени, велча
воал хьо малха.

Велча мара
яхац хьа ц1и -
ейча мара
ларх1ац вай ц1и.

Ейна ц1ераш -
г1алаш яьраш:
Г1айти Г1айри,
Яне Яраж...

Массехк ба уж! -
Х1анз а т1ехьа
амаг1ъювлаш
тиша т1ехье.

Уж ба генеш.
Цар т1о санна,
дош дилла хар
дезар сона.

Дал раьз хейл хьон,это мой любимый ингушский поэт :)

Menina
19.05.2009, 10:41
Наькъахочунга

Даьржа, шера доаг1а Эса. Хина
йисте ц1и а йийза баг1а 1уй*.
Морхех корта кхета вампал* хинна
лакхера 1очухьежаш латт Пхьуй.

Леймой-лоам т1а дошо ч1угал* яг1а, -
чубуза малх... дижад лохе 1и.
Г1инбухера* т1уна* къахь хьалйоаг1а.
Моттиг лех 1а хьайна сала1а.

Моттиг лех 1а й1айха бийса яккха,
йоачун хуле - к1ала отта берд...
Новкъост хургва хьона алхха аькха...
Моттигаш 1а эрна, зехьа къерд.

Юхасаца, мухь 1обаккха гира,
ара юкъе бийса яккха 1а.
Йоачонах е шелалах ма кхера, -
йиш хургья хьа т1аккха сала1а.

Маьре ухача седкъашка хьежаш.
бийса йоаккхаргья 1а наб ца еш.
Х1аьта 1уйрана лувцаргда, къежаш,
маьлха з1анарий дугара геж*.

Хетаргда - хье ц1акхаьчача санна,
дийнвелча мо хьай ворхх1е а да.
Ча б1аргаяйча, тотем таръенна,
аргда 1а цунга: кулг хьада.

Леларгва хьо г1анкара а ваьнна,
хьайна мел хайначох тамаш еш.
Маршалла, воше! Цкъа е мохк байнар
юхавоаг1аргхиларах со теш.

• 1у – 1.пастух, табунщик; 2.слуга, батрак
• вампал – вампир
• ч1угал – гребень, хохол
• г1ибухе/г1инбухе/къилбаседе – север
• т1уна – сырой, влажный
• геж – шелк (пряжа)

Menina
19.05.2009, 11:13
Оздиге язъяь стихаш

Чатекхадаьча Новкъа
г1олла бода бетта орг*.
Б1аргагу Кхоког-седкъа* -
Села Сатий Божаолг.

Ч1амаг1а чухьар - сигле,
г1инбухе леп Чухье Г1аьр.
Г1улан талг1еш - ингале,
хоз вайна цар хаьла г1ар.

Боса, Оздиге даг1а
вай шиъ - тхиро т1оададаь.
Ер я, езар, хьа Даьхе,
даькъасте - хьа ворхх1е даь.

Укхазара хьежача
вайна гу ( шолгоара топ
санна йола) лакхача
лоам т1а яь Йижарий г1оп...

Йижарий хиннаб бахаш,
яхье яьннай, йоах, уж шиъ,
аз-аз хьалхаг1а, яхаш,
хьалъергья сай г1ала... Миъ!

Цхьатарр етта яьннай
1аьржача лоам т1а ши хьокх*.
Ши йиша хьалт1аяьннай
ши-ший г1ала т1а, - уж хьог:

вахар г1оза ц1ей лерх1аш,
хоза хет царна шоай болх...
К1ала да д1аух морхаш.
- Хьа да тхо, ва дошо малх!

Ши кхокха хул йижарех,
лакха - сигала уж г1овтт.
Хьасташ хул, йоах, цар ларех,
шин г1алах хул, йоах, ши довт*...

Х1анз а даг1аш да "довташ" -
хано 1олаь1а ши хьокх.
Каст-каста 1охувш цар т1а
сийна ши кхокха, - уж хьог:

вахар г1оза ц1ей лерх1аш,
хоза хет царна шоай болх...
К1ала да д1аух морхаш.
Хьа да тхо, ва дошо малх!

Вай а да, езар, маьлха, -
хьажал, хьалбоалаш латт из!
Чхараш*, оаш морхаш алха,
ека хьо, хурхала оаз!

Д1оахлургда вай шиъ маьлхе,
т1аккха - мерза т1овсаргда.
Ага йиш лекхаш - лохе
дото Г1ула теркаргда.


• орг – 1.канавка, овражек; 2.клубок, моток
• Кхоког-седкъа – треугольник (звезды Сириус, Бетельгейзе и Процион)
• хьокха – кол, дубина
• довт - меч
• чхар - скальная порода, глыба
• алха - чесать

штабс-капитан Магас
19.05.2009, 11:16
Слушал его выступление уже и не помню в каком году, когда в горах у башен Лейми собирался тейп Леймо.

Menina
19.05.2009, 11:18
Слушал его выступление уже и не помню в каком году, когда в горах у башен Лейми собирался тейп Леймо.
Тихо завидую).

Сергей_Ингушевич
19.05.2009, 17:51
Москве ХIоашалнаькъан Iаьли тептар цхьанахь дохкаж ди хой шоан?

штабс-капитан Магас
19.05.2009, 17:54
Сун хоза дац

Сергей_Ингушевич
19.05.2009, 18:14
Даь, тамаш мъ яц:) Азм эцад мъ ди из, Вейциг.

Menina
19.05.2009, 21:37
Даь, тамаш мъ яц:) Азм эцад мъ ди из, Вейциг.

Тамаш я-кх хьона из дохкаш корадоаг1ий.. сона-м библиотекера а халла лехад из)).

Menina
19.05.2009, 23:20
В1овнашке язъяь стихаш

Наркаш* - хьо санна - 1ажаг1а.
Декадеш аьли*,
вайна духьала 1одоаг1а
Г1улахьи г1аьли*.

Укх сахьате гучаергья
кхоллама тамаш -
В1овнашке. Хьо амаг1ъяргья:
т1адаргда ткъамаш, -

г1оттаргда вай шиъ сигала -
г1алаш т1а дергда:
к1ала да 1одода Г1ула
тай мо хетаргда...

1очухьежаш дахаргда вай,
б1огора ухаш.
Б1арг ма кхоачча - баьццара бай.
В1овнех* хьерч морхаш.

Морхаш ухк хьа б1аргашка а,
г1аддаха, леп уж:
гу сона цар чу к1ай шак1а*,
ц1ераш я баппаш*...

Кулг т1оададу хьа мосаша,
шийла да бордаш, -
гуйран маьлха з1анараша
хьанна доах барташ?

Малха тийкъаб вай дай хьалха,
малхага ихаб.
Малха гаргал хилар духьа
г1алашка баьхаб.

Цудухь йиллай В1овнашке а
сел лакха фе* т1а...
Малх - г1алг1ачун в1ови кийи,
цун уйла, фета.

Аз-м безам а малхаца бувз
(малхаш да хьо-со).
Маьлха дошоча таьшца* бувц
хьа керта хьоаса*...

Наркаш - хьо санна - 1ажаг1а.
Гуйре хьо санна.
Хьай хайра* - маьлха тамаг1а* -
тел 1а х1анз сона.

• наркаш – облепиха
• аьли – овраг, пропасть
• г1аьли – олово
• в1ов – боевя башня
• шак1а – мрамор
• баппа – одуванчик
• фе – 1.чуткий, бдительный; 2.воздушный
• таьшца от «тай» - нитка
• хьоаса – 1.узор серебряных или золотых ниток; 2.волокно, кукурузные рыльца
• хайра – 1.благо, добро; 2.незначительный
• тамаг1а - тавровый

Menina
26.05.2009, 12:15
1амт1е язъяь стихаш

Хурхал беш, чудетталу Г1ула -
лоаман дистматах* 1оуха шод.
Цхьаттара б1аргагу сигала
малх - фуа бели, бутт - фуа шод.

Ахкен* т1а латт вай кортош кхесташ,
дехьа шув т1а - деха г1алан г1ов*.
Берда т1ара берда т1а г1етташ -
цу чу малаш баьхаб вайна хов.

Мишта баьхаб хац, мишта г1ийттаб...
Г1алана т1аваха така* дац.
Лоам юккъе да, т1арш аьнна, баьтт1аб.
Маца хиннад из адама хац.

Дехьа - г1алан пен, сехьа - каша,
юкъе - ахки, 1очуула хий...
Хьо, са тарам, укхаза - маьрша:
1ояккха т1ера хьай эрза* кий.

Моаршал хатта к1айча оаргага,
ладувг1а - лувкхера* мишта бек.
Хьо хурхала к1ажарех хьега,
хьа к1ажарий хурхалах со хьег.

Маьлха з1анараш мо, хьаяьста,
1охийцай 1а букъ бизза уж х1анз...
Мел дукха лийнав со хьох къаьста!
Ца гуш дисадац дунен т1а 1анз.

Кхел хиннай - мехках ваьнна ваха.
Лечкъабеш лелабаьб наьна мотт...
Хьаьта а сецавац догдаха -
цкъа айса маргхилар хьа к1ай мутт.

Тийшав: сай дега чу кхувргхилар
хургдолча ноахала* сийрда оаз,
укхаза хургхилар сай валар,
хьа дег1ах хьаьрча, са дегаг1оз...

• дистмата.. возможно от слова “дист” – конец, кромка
• ахка – 1. лето; 2.бревно, рсколотое пополам; 3.копать; 4.лежать
• г1ов – 1.торс, фигура, стан человека; 2.стена
• така – 1.тропинка; 2.черта
• эрза – камышовый, тростниковый
• лувкхера – эхо
• ноахал - поколение

Menina
26.05.2009, 23:14
Г1алме йисте язъяь стихаш

Бердах к1алдоал наькъа така -
баьца къажах* даьккха ж1ака,
д1ахо - т1ехига гечув* да:
оалхазарий фуий жаг1а
мо бола жог1ара жаг1а
б1аргагуш хьаь1а да шовда.

Укхаза сужд* деш вай даг1а.
Мел дукха ха я вай даха
укх лаьтта, хет е мотт вайна.
Дагабох... моалачун салтий.
Жерлоам т1а желаш* яь желтий,
эздий сувнаш* - воай ши нана.

Диважа дил мийнна дивий,
оалам* бел: Даьла шун да вий?
Хьан да е во1 хиннав Г1алг1а?
Хьанах е сенах ваьннав из?
Хьанна е сенна тийкъав из?
Чана? Берза? Саьна? Г1ала?

Гола теха дода Г1алми...
- Укхаза х1анз цхьаккха г1ал бий?
хаьттар аз цкъа хаьхочунга.
- Хьунаг1а доацаш х1ама дац...
Бакъда, г1ал сона байнабац, -
аьнна, 1иршинг даьлар цунга...

Г1ула 1одолалучча улл
Г1улой овла е кхала г1ул,
Т1умхой кхала е Г1олашпхье...
Пхьеда, кхала, овла, шахьар*...
Этрури мо, шийтта шахьар
чуйоаг1аш хиннай Г1алг1айче.

Шийтта маьже йола хьа дег1
денна даьлагара аз дех...
Седкъан хикуст леп Г1алме чу.
Шийтта ай дола г1алан бухь*
(вай дай Малхага кхача бухь!)
сигала беттаб г1алг1ачо...

Шийтта ерда-ц1а да Маьлха:
шера никъ бе безан й1аьха
я царна юкъе йоалла юкъ, -
шийтта овлаъ лала волаш,
воаг1аш латт Из (накъа г1олаш!), -
лир доагаш я цун герга юхь...

Ало, Рало, Х1ало, Гело...
Эзар ц1и 1а, тха Малх, лело!
Г1ал яхаш а хиннай хьа ц1и,
Г1ал - хьа лаьттара цхьа сибат.
(Цкъаза хьа юхь - г1алан-саь бат).
Г1алг1ай бувзам хиннаб хьоца.

Малх яхалга да в1ов-г1ала.
Малх яхалга - сай а г1ал а.
Саьна тийкъаб сакаш-скифаш.
Сай-саг-сак... Г1алах тийшаб-теш
вай дай моцаг1а? (Со-м хьох теш).
Иштта кхеллай наха мифаш.

Мехкара мехка уж кхелхай.
Халкъий, даьлий ц1ераш кхалхай
Дисад ма1ан т1апа дешаш,
кусташ а кхераш т1а дехка...
Х1анз укхаза юха даьхка,
латт вай цар хьаракаш дешаш.

• къажа – улыбнуться
• гечув/гечу – брод, приток
• сужд – земной поклон
• жел – овчарня, кошара
• сув – княгиня
• оалам – 1.предание; 2.приказ
• шахьар – поселение, общество
• бухь – верх, вершина, конец

Menina
29.05.2009, 20:03
Чулахой ч1ожа*

Солса-ерда - Солса ц1а.
Къилбаседе* - дог1а.
- Михагаташ совсадаь,
гилакемаш* доаг1а,

ях 1а, лакхе хьалхьежаш,
чхара* к1ала яг1аш.
Корсамий* кортош хьешаш,
морхаш я хьайоаг1аш.

Кхур хьу цар вайна т1ада.
1от1алег т1адамаш.
Цар (сир доаккхаш) т1оададаь,
хьа юхь - сийрда тамаш.

Иштта аматаш долаш
хиннаб, йоах, алсамаш*.
"Дошо шовда" аргдолаш,
1омехкай хьа мосаш.

Зизай к1орап - нич боаллаш
да хьа герга хьажа...
Маьрк1ажа* боад къовлалуш
латт Чулахой ч1ожа.

Бийса хилар. Б1аргагу
бутт, цунна "ги баг1а",
боагаш, солсаг1аьле* мо,
ц1е Солса Гебаг1а*...

Ер - из ваьца маьт-босе.
Баьна мотт хьекх михо.
Садов Седкъа - хьа б1аса* -
гучабаьлар д1ахо...

Сахула Седкъа хул цох
сахулача хана.
Сахулийтар из ба, йоах.
Бац, хьо я са ХАНИ!

Хьа кара я ха-зама,
1оажалал т1ех я хьо.
Саи боади (Дала мо)
къестаю хьа юхьо.

Эрга вахараш хьакхолл,
ч1уг хадац ноахалий.
Он долашаг1а фуд хьол?
Долашаг1а хулий!

Хано доал ду дуненна:
бустам* - бутти малхи.
Цудухь лов г1алг1ачунна
ший къуб* хилар маьлхе -

ший юххера ц1ай, вешта,
ц1а - малхара каша
гарга хилар даьлашта
(даьлий: Хара, Каса)...

Г1алг1ай мотт - беррига а -
малха даьлий ц1ераш:
ДА, СА, МА, БА, РА, ГА, А
(шайт1ах аьннад Ц1олаж)...

Азале* кхоллаеннай
вай метта eж ворх1 оаз.
Айлам царех хьахиннай,
царех хиннад вай АЗ -

йоазув - аьргий харташ т1а
ц1увно* хастаг1а даь -
хьа к1озалий* к1енжашта*
тара хьаракаш* даь...

• ч1ожа – ущелье, теснина
• къилбаседе/къулбаседе – север
• гила – 1.конь чистокровный; 2.волчок, кубарь
• чхар – скальная порода, глыба
• корсам – елка
• алсамаш.. возможно от «алсамдалар» - прирост
• маьрк1аже – сумерки, сумрак
• солсаг1аьли – тюльпан
• гебаг1а – штык, копье; штыковый
• б1аса – 1.морганье (знак глазами), мимика; 2.жест
• бустам – 1.газырь; 2.мерка, мера, размер
• къубба – гробница, мавзолей
• вечность – азале
• ц1ув – жрец, святой отшельник
• к1озал – локон
• к1енж – бахрома, завиток каракуля
• хьарак - знак

Menina
29.05.2009, 20:06
Никогда не встречала в одном стихотворении столько редко потребляемых слов). В моем словаре многих нет.. постараюсь найти словарь получше.. если он существует, конечно)).

Ovod
30.05.2009, 03:26
баркал халд хьун |а беч белха....Аллахь раьза халв хьун...Мел са мукъдоакх цун й|оазо дийшач...

*Маьтлоама бола текъам*

Дала ше хоам
тхога баь лоам
ба хьо Маьтлоам, -
тха дега тоам!

Хьо ба тха оаз,
тха дегаг1оз,
тха дег1а онк,
тха лаьттан ц1онг.

Ердаб1оаг1а!
Хьона т1а латт
сиглен бога -
дургала кад.

Даьлий пхьег1а,
цар маьт-макхал,
сук - хьа дег1а
лига лакхал.

Ц1ела ба хьо,
супа - хьа г1ов,
ц1ел хьа бихье
байракх мо тов.

Морхий даьг1е,
маьлха даьхе,
хознен элгац,
сурт - хьа куст-куц!


1алат, барче,
1адат, бьарче,
беркате текх,
хьона тхо текъ

Айлама Юкъ,
Дунений Соа,
Г1алг1айчен юхь,
г1алг1ачун са.

Кура Пхьармат,
Куркъий пхьамат,
ле 1а тхона
хайра-ни1мат.

Да 1а тхона
фаьра вахар:
дебаде тха
ваьра loarlap, -

хьувкъаде тхо
цхьаннех ийс веш.
Х1аравар ший
мата ниисвеш -

мехках тоха,
везан Даьла!
(- Массане а
амин ала!)

штабс-капитан Магас
01.06.2009, 11:17
баркал халд хьун |а беч белха....Аллахь раьза халв хьун...Мел са мукъдоакх цун й|оазо дийшач...

*Маьтлоама бола текъам*

Дала ше хоам
тхога баь лоам
ба хьо Маьтлоам, -
тха дега тоам!

Хьо ба тха оаз,
тха дегаг1оз,
тха дег1а онк,
тха лаьттан ц1онг.

Ердаб1оаг1а!
Хьона т1а латт
сиглен бога -
дургала кад.

Даьлий пхьег1а,
цар маьт-макхал,
сук - хьа дег1а
лига лакхал.

Ц1ела ба хьо,
супа - хьа г1ов,
ц1ел хьа бихье
байракх мо тов.

Морхий даьг1е,
маьлха даьхе,
хознен элгац,
сурт - хьа куст-куц!


1алат, барче,
1адат, бьарче,
беркате текх,
хьона тхо текъ

Айлама Юкъ,
Дунений Соа,
Г1алг1айчен юхь,
г1алг1ачун са.

Кура Пхьармат,
Куркъий пхьамат,
ле 1а тхона
хайра-ни1мат.

Да 1а тхона
фаьра вахар:
дебаде тха
ваьра loarlap, -

хьувкъаде тхо
цхьаннех ийс веш.
Х1аравар ший
мата ниисвеш -

мехках тоха,
везан Даьла!
(- Массане а
амин ала!)

Амин!

штабс-капитан Магас
01.06.2009, 11:19
Никогда не встречала в одном стихотворении столько редко потребляемых слов). В моем словаре многих нет.. постараюсь найти словарь получше.. если он существует, конечно)).

Твоя работа достойна большего чем похвала, но не будем тебя глазить))
Просто читаю без комментариев, что еще к этим стихам добавить? Лишь позориться косноязычием))

Menina
07.06.2009, 23:59
***

1уйре - догдоахача йи1ий б1аса*.
Бовхьаш - б1асийна б1арлаг1аш.
Баьццара г1алгаш даь даг1а боса
магаский* моажа* марг1алаш.

Б1арг т1аоттац тхир лепача баьна.
К1ач1 а ухаш, дек фаьра фаьрг.
Анаюхе* - галхьокхаре - гаьна -
х1ара юрт - тамашийна фаьлг.

Маьтлоам т1ара 1очухьежаш латт вай.
Фево къажду хьа керта къаж.
- Б1аргагой хьона хьай хоза Латви? -
бегаш бу аз. Хьо елакъаж...

Ц1аьхха, 1и санна, морхаш т1айоаг1а,
гонахьа отт базбара* форд.
Форда юкъе сигала хьо яг1а.
Модильяне йиллай хьа фоарт.

Морхий хьаж йоаг1аш хургда тховсара
хьа дег1а дото оалхазар...
Хургья хьо сона, мохк мо, хьамсара, -
ц1аг1оргьяц хьо укхазара!..

Даьлашта боарана лургда 1а
хьай качча къега хьерак1ийг -
1аьхара дусаргдоацаш кхал-ма1а,
канех кхувргболаш х1ара фийг...

Дебаргда лоамашка дохка-даца...
Декаргда Маьтта зизай ц1ей...
Бажаргба хьа даьг1енашка* баьца
бухь* эцаш са безама сай...

...Шийла да хьа бордаш, седкъий санна.
Б1аргашка б1и баь - моакха* дохк.
Малхо ший кулгаш шак1аш* мо сийна
долча хьа гош т1а 1от1адохк.


• б1аса – 1.морганье (знак глазами), мимика; 2.жест
• магаск – род кустарника
• моажа – оранжевый
• анаюх – на заре
• базбари-мотт – перина
• даьг1е – пастбище, выгон
• бухь – верх, вершина, конец
• моакха – светло-коричневый
• шак1а – мрамор

Menina
08.06.2009, 00:45
Маг1ат1ара элгац*

Адамашта, далла, кхела дицденна,
Маг1ат1а даг1а элгац
б1аргадайча хьане, кхоачара хинна,
са дега дицде магац.

Каст-кастта воаг1а со укхаза се цхьаь, -
веханза вола хьаьша...
Сатийна я. Тхьайса хий санна, саца
латт ха - ворх1 е барх1 б1аьшу.

Туристий наькъашта юстара даг1а
элгац, гонахьа хьу я...
Меллашха делхача мелача дог1о
баьцовг1ай* лордаш хьею.

Лаьттар кашамаш доахк хьуна юкъе,
чу алхха титеш* яда...
М1оаг1очун М1аг1ате Чулахой юкъ я,
салгхой маьт-макхал, ерда*.

Гу сона элгаца маркхалах* боалла
хьаг1а* кур*, - хайран* символ...
Барче* - оагилга* чу - дошо к1удж бола
Тушоле котам* - тушол...

Меттахьа йоал из, хьалг1отт - со чуваьлча,
хаттар отт сона кер чу:
"Даьли а елча, зама а д1аялча,
хьо фу деш яг1а укх чу?

Фуд 1а лорадер аьргача дунен т1а?
Элгаца супал*? ц1енал?
Мел ха яьннай укх ц1елеча* дукъа* т1а
боара* ца ду е синнел*?"

Б1и хьахьокх сога даьлан оалхазаро,
моажа кхо фуъ улл цу чу...
("Таханара даьлий, ва дошо Рало,
тара бац хьона цхьа чо..." -

хеталу сона, маьлха т1ехьа хьежаш,
элгаца юхе латташ...)
1олег гаьна т1ара баьццара хьачаш,
моша* да къахьа датташ*.


• элгац – храм, святилище (тайповые)
• баьцовг1а – растение, растительность, зелень
• тити/тути – череп
• ерд – святилще
• маркхал – 1.строительный раствор; 2.мазь; 3.пластырь, особый раствор из лекарственных средств
• хьаг1 – 1.тур (горный козел); 2.зависть, злорадство; 3.положение альчика на правом боку; 4.вьюн (вид вьющегося растения)
• кур – 1.дуга (часть упряжки); 2.лобная часть животного вместе с рогами; 3.квартал
• хайра – благо, добро
• барч – рубец из материи. В который продеевают шнур; учкур
• оагилг – кладовочка, чуланчик
• тушолкотам – удод (священная птица богини плодородия Тушоли)
• супа – набожный
• ц1ел – 1.краснота; 2.сукровица
• дукъ – 1.ярмо, бремя, гнет; 2.гряда, горный хребет
• боара – поминки
• синел – жертва, жертвоприношение
• моша – недозрелый
• датта - рябина

dt52
08.06.2009, 08:28
Я_ По Вашим текстам можно составить словарь малоупотребляемых ингушских слов.)))) Большое Спасибо за информацию.

Menina
21.06.2009, 15:08
Кхерахьа язъяь стихаш

Жа доахк дажаш, морхаш мо.
Укхаза ваьхав Тенг.
Михо бегош, хурхало
шовдан к1ажараш ленг.

Гаьнна д1аух шийла пурх* –
села 1адарчий ц1ов*...
Сецца из укхаза ух, -
тайпан т1еххьара ц1ув*.

Латт из хьежаш хурхалга,
малхага къежаш латт.
Текъам* бу цо малхага.
Гаьна т1а ч1онак* ятт1.

Баьца зиза деллалу.
Г1отт б1ена т1ара къайг.
Массе дийнат делалу,
цхьаъ шоллаг1чунга кхайк.

Сомабаьле, хьалг1овтт нах:
нух* ц1енду, хьайра* оаг...
Саг-м дунен т1а даим вах, -
цун дега чу малх боаг.

*
Сона-м ц1еро диллад ж1арг*,
са уйла – ц1ера хаьшк*.
Ткъоалаг1а б1аьшу – к1орм1арг:
къел, моцал, молха, аьшк...

Ца ховш, ца ловш х1ама дац, -
юхахьажача - боад.
Дика дакъилг дайнадац, -
къамарга лаьттаб шод...

Маьрша вахар фуд а хац, -
дов да дитар даьдас...
Малав бакъ е малав харц
хано къоастадаьдац.

Долашдолчох кхача* беш,
боацабу 1а хьай хьоа.
Д1адахачун къаьра* теш
г1ерт тешаве шийх хьо.

Мича кхаьчад? – уйла г1отт.
Хаттар отт: сенга долх?
Бицбаьб безам, тешам, мотт...
Бисаб алхха болх, болх...

Кхоачашхинна х1ама дац,
х1ама дац доалаш сов...
Хьайх фу хургда хьона хац.
Хьалха фу хиннад-м хов.

Духьала ух хьона х1анз
халкъа, хьай хала кхел...
Дагадоаг1ар – хьа син ганз*,
дицденнар – хьа син къел.

*
Лакхе боса* баь т1а латт
хьа гата* чаьтар* – бу*.
Укхаза 1а сурт диллад,
дахчанца болх а бу.

Хи т1а ух хьо Кхерахьа:
сурилг* юз, кулг-юхь дул.
1а-м, кхыметтел, кхерах а
цхьацца сибаташ ду.

Даьй г1аларташ хьона гу,
хьох-м цкъаза Тенг а кхет...
Т1аккха боаккх 1а Малха го,
хьона хье г1алг1а хет.


• пурх – 1.брызги; 2.фырканье
• ц1ов – сноп
• ц1ув – жрец, святой отшельник
• текъам – 1.моление; 2.жертвоприношение
• ч1онак – почка
• нух – 1.плуг, соха; 2.жевание
• хьайра – 1.мельница
• ж1арг – крестик
• хаьшк – головешка
• кхача – пища, продовольствие, еда, довольствие
• къаьра – ложный
• ганз – клад, казна, сокровище
• босе – склон горы, откос
• гата – 1.полотенце,полотно, простыня; 2.полотняный, холщовый, льняной
• чаьтар – палатка, шатер
• бу – 1.шалаш; 2.курятник

Menina
21.06.2009, 15:09
Т1оговзанча монолог

Г1алаш еш вар со. Сона моттар,
айса ю г1алаш эзар шера яхаргья.
Хетар –
Т1ехьенна эшаргья.

Цудухь буллар аз х1ара кхера
сай дег1а ц1ий техе, сай дега сийг белле.
- Кхера! –
моастаг1чунга аьле.

Ч1оаг1ле яр аз сай замаг1а лийхар,
мотташ, из хилча – хургья сай Лоаме й1аьхий...
Лийрх1ар
хиннадац, ма йоахий.

Ч1оаг1ле-т1ехьле ца яйта шоана,
доадир моастаг1чоа цхьан 1уйкъе* са б1аргаса*
Шоана
е Хаьне ваьвар со.

Дукха яр са уйлаш, т1о санна...
Хов сона, х1ара сага г1улакх – къа е маьл.
Сенна
ду аз х1анз е къамаьл!

Фу пайда ба! Малав сох кхета!
Ч1оаг1ле хилча – мукъле хургья, хетар сона.
Хета-м
Дуккха а дар, - сенна!

Сенна хьехоргда-те мел хетар!
Дог довх* цо сага, уйлашка лоац бутув* ша*.
Хатар*
доацаш дахалда шо!

Накъаяьннай шоана-м са г1алаш.
Гу сона цар чу х1анз жамотт*, доахан, вараш*...
Халаш,
лай вацар уж яьраш.

Мукъле яр цо ха даьр вай лаьтта...
Из бахьан дехкар цо ахкенаш* т1а ший дог.
Атта
вахар-м мукъленах хьог.

• 1уйкъе/1ийкъе – время перед рассветом, предрассветная пора
• б1аргаса – зрение
• довха – ограбить
• бутув – плотный
• ша – лед, град, сосулька
• хатар – несчастье
• жамотт – стойбище, загон для овец
• вар – плесень
• ахк – пропасть, бездна

Menina
21.06.2009, 15:09
Бера хьам

1аьмадац вай бе
д1адахачун хам.
...Малхара каша...
х1анги*... бера х1ам.

Мизкъ санна дар из,
ши-кхо шу хургдар.
Г1овна т1а хьерчаш
чорта* гата дар.

...Яг1ар цун нана,
билла к1аь т1а пхьарс,
йиш лекхаш цунна...
Из набарах тарс*;

делакъеж цунга...
(Тарамаша хьест.)
Моажа* да дуне;
маркъилг* санна кхест, -

у* денад лаьтта –
Уннанас дейта...
(Тарамаш сиха
д1адахар г1атта.)

Тхьайсар бер т1аккха,
Сацар наьна йиш, -
1одахар, форд мо,
б1аргашкара хиш...

...1аьмадац вай бе
долашдолчун хам.
Дохадаьд каша,
дейхад бера хьам.

Кукале* ха яр
из маьлхе улла...
Топпара х1анги
дар цунна улув...

Мичад х1анз х1анги?
Мичад бера х1ам?
...1аьмадац вай бе
воай исторе хам.


• х1анги – глиняная миска
• чорта – редкий (не густой)
• тарс (тарсийта) – вздремнуть
• моажа – оранжевый
• маркъилг – юла, волчок
• у – зараза, эпидемия
• кукалий зама – эпоха кукали (очень давно, в старину)

Menina
28.07.2009, 17:56
Бийрге язъяь стихаш

Жа1уно* ж1алешта деш* деттад.
Набарах баьннаб жамотт*.
Хьалкхийттача ц1аьскаро ц1ийдаьд
лоа улла лоама лоажот.

Д1аьха 1енаш* дада ч1ожешка*.
Дехьа-сехьа ухк Бийргаш.
Г1улахи г1ов* латт лувкхерашка*,
Орган санна ехк дийхкаш*.

Ц1увний* ц1а даг1а наькъа йисте,
ц1увний ц1а – ц1ена элгац*.
Ц1и йоагаяьй цу чу укх б1аьстий, -
наха шоай акхал дицдац...

Даьшта деза хийттар т1ехьено
дайдаь ца 1еш – харц а даьд.
Ц1енонах ц1оно яьй вай хано,
супа* мел дар хоарцадаьд.

Жаи доахани доахк г1алашка,
малхарча кашмашка – ж1алеш...
Транзистораш я г1окказашка*
доахаш вай заман иллеш.

Сийрда кхоане хьакхоллаш да, йоах,
карадерзадеш 1алам...
Наьха дегашка т1аяьннай йоарх1 –
феса еш йола 1амал.

Кхераме ба г1аьра* сакхетам,
к1оршаме, къаьра* – синош.
Рузкъа бахьан – боацаш къахетам –
вохкаргва цар шоай воша.

Дохоргда ерда*, доагаргда хьам,
йовхаргья – хьаштдий – Даьхе...
Царна истори – йоаккха х1ама!
Царна культура – даьг1е*!

Кхачан* программа кхоачашйича
сагота бац хьакимаш, -
вешта аьлча, - шоай шун т1а гича
маша* даьтта, хьакхий марш*...

Г1адж теха варнахча яьй Лоамех:
кхоша хьалъяхай юрташ.
Ког мел баьккхача – хьо цец-амаг1 –
воахаш – «акха» туристаш.

Цул совг1а наькъаш дохкаш латт х1анз;
аьшкан никъ – болота* урх*.
Геологаша лех дошо ганз*,
корая мег тхона, йоах...

Малхарча каша юха 1одувш
деш диаь даьнна ж1алеш.
Жа да босаг1а*, н1аний мо, хьувш.
Дек Леонтьева иллеш.


• жа1у – чабан
• деш – похлебка (для собак)
• жамотт – стойбище, загон для овец
• 1и (мн. 1енош) – тень
• ч1ож – ущелье, теснина
• г1ов – 1.торс, фигура, стан человека; 2.стена
• лувкхера – эхо
• дийхк – 1.сосна; 2.печень
• ц1ув – жрец, святой отшельник
• элгац – храм, святилище(тайповые)
• супа – набожный
• г1оккхаз – пастух
• г1аьр – банда, шайка
• къаьра – ложный
• ерд – святилище
• даьг1е – пастбище, выгон
• кхача – пища, продовольствие, еда, довольствие
• машадаьтта – топленое масло
• марш – колбаса
• болат – булат, сталь
• урх – вожжи, повод (уздечки)
• ганз – клад, казна, сокровище
• босе – склон горы, откос

Menina
29.07.2009, 19:46
Маьтлоам т1а язъяь стихаш

Х. В.

Маьтлоам, морхилг, марг1ала бай.
Хьаг1ар*, хьаст лекъаб.
Аьлашта тийкъабац* вай дай,
даьлашта тийкъаб.

Укхаза кхеташ хиннаб уж
ц1ера ц1ей дезде.
Латт хьо – дега цар дуне гуш –
т1еххьара эзде;

т1еххьара ерда доаца ц1ув;
даьшта боа бекхам*...
Беттах баац вай тахан дув,
малха быц текъам*.

Къаьрача доалахошта* текъ,
царна доах вирд а.
Гора латт, текхаргаш мо текх, -
х1аравар вир да;

х1аравар – чхьаг1алакх*, цхьогилг, борз,
хьакха е маймал...
Хоарцо хестаеш бек вай мерз,
цунна ду 1амал.

Дейна долаш санна вай дах, -
иштта дах хьайба, -
са а кхыметтел зовза* доах,
заьлза* ю наб а.

Оакхалаш*, соакхалаш вай ду,
лею хьарм1аргаш.
Гийга чулатталга – вай ди,
нигат - к1орм1аргаш.

Тешам бейнаб. Цхьаъ шоллаг1чоа
к1ийленна ваг1а.
Эхь дейначоа, сий доацачоа –
лакхален лаг1а.

Хьаьнала къахьегар фуд хац,
дицденнад хайра.
Мискача наьха кара дац –
болха белга мара.

Бакъдар мел лехар моастаг1 ва,
цунна – та1азар.
Харцдар мел хьехар доттаг1 ва,
цунна – ц1ихазар,

таро, ларх1ар, кхыметтел, сий,
кхыметтел, сийле,
д1ахо – майдал*, д1ахо пенси,
т1аккха – ялсмале...

Иштта дах вай, са заманхо,
са новкъост Ваха.
Х1ана латт хьо х1анз, мунда* мо,
уйлане ваха?

Элгаца б1ара сенна хьеж?
Сенга къеж вела?
Эрна! Корта беннаб вай к1еж*...
Из к1айбаьр – пела...

Кхоачадаьд къаракъо вай са,
къона – къаденнад...
Тахан духхьашха* укхаза
хала т1адаьннад.

Чувала! Маьттара даьла
ва хьога хьежаш.
Хьайна хой, цхьа-ши дош ала –
цун ц1ерах тешаш.


• хьаг1ар – пещера, грот
• текъа – молиться
• бекхам – возмездие, расплата, кара, месть
• текъам – 1.моление; 2.жертвоприношение
• доал – отцовство, господство, порука, опека, опекунство
• чхьаг1алакх – шакал
• зовза – трусливый, робкий, боязливый
• заьлза – хилый, слабый, щуплый, жалкий, вялый
• оакхал – донос
• майдал (майдилг) – медаль
• мунда – 1.веха; 2.чучело, пугало
• к1еж/к1едж – 1.коса(волосы); 2.струя
• духхьашха – впервые

Menina
17.08.2009, 23:42
Т1емахочун монолог

Керта т1а туллаш тадж* – 1от1ахийца юхьа т1а цхар*,
дег1а т1а дувхаш г1аг1а*, геза* ч1овгех-г1озарех даь,
аьрда бе - г1ал-турс, аьтта бе довт-тур,
дега чу даг1аш моастаг1чоа теха т1аьск*, -
иштта вар со, укх малхарча каша вижа хьавоаг1аш...
Вай мехка кортамукъале лораеш варгвоаца чов хилар сона.
Хала яцар чов-м, хала дацар валар-м, мохк мукъа хилча...
Атта валар со а, дын т1ера весса, се хьачу а вена...
Ц1аккха цхьанна а г1аьрхочо* дов-пхьег1а т1а вейхавацар со,
саг вац сона т1ера ц1етт* даьккха, аз мел йоаккхача хана –
х1анз шо мара... Фу деш я – уж шун музейш?
Вай мохк моастаг1чун оалалах* лорабе низ кхоачий цар?

• тадж/таж – каска, шлем
• цхар – бронежилет
• г1аг1а – кольчуга
• геза – медный
• т1аьск – стрела
• г1аьрхо – бандит
• ц1ет – трофей
• оалал – владычество, господство

штабс-капитан Магас
18.08.2009, 12:56
Можно перевод?

Menina
20.08.2009, 19:26
Эмн..перевела как поняла и как смогла..

Монолог воина

На голове шлем – на лицо опущено забрало,
одет в кольчугу, собранную из медных колец,
в левой руке – щит, в правой – меч,
в сердце стрела, пущенная врагом, -
таким я был, когда пришел в этот солнечный могильник...
Я получил рану, защищая наш край,
С легкостью стерпел бы и рану, и смерть, был бы наш край свободным...
Легко я умер, успев слезть с коня и придти сюда...
Ни с одним злодеем не приходилось мне иметь дела,
ни один человек не получал от меня выгоды, сколько я не жил –
только вы теперь... Как дела у ваших музеев?
Получается у них защищать наш край от врагов?

Menina
24.08.2009, 23:49
Озиге язъяь стихаш

Замо вайна дитар – г1ири*;
гувнах яьй кхарта*.
Баьццара к1омала эри*
т1аяьннай юрта.

Хала да теша х1анз, хьалха
укхаза наха
безам хьийгаб аьлча. Алхха
йокъ* – массанахьа.

Дейнад г1алашкара кхуврчаш*,
вахар а деннад.
Цар дуне нахьара* хулчеш*
т1аювхаш хиннад.

Х1аьта а г1оза баьхаб уж,
хьаьнала баьхаб.
Хьувкъама* дошо гуйре гуш –
б1аьстан т1а... аьхаб.

Т1ехьленна еш хиннай г1алаш,
т1ехьенна лаьрх1а.
Элгацашка – даьлий б1алг1аш*, -
тийкъаб уж Малха.

Кхоане йита г1ийртаб вайна, -
из бахьан къийсад, -
вай къина йолча г1ойленна
лаьтта цар хьийшад.

Лийннаб – мехках балара 1анз
ловш – г1инбух* техкаш.
Дог1о йошаеш яда х1анз
цар мура* т1ехкаш.

К1арцхалаша йикъай моттиг,
к1едж* а яьй хано.
Гу сона, малх мо, ц1е беттиг
т1атулла къоано.

Т1ехкашта юкъе ваг1а из,
ше ва, хьам санна.
Вала венав из укхаза,
хеталу сона.

• г1ир - никотин
• кхарта – сыпь на теле
• эри – заброшенная степь
• йокъ – зола, пепел
• кхуврч – очаг
• нахьара – кожаный, кожевенный
• хулчи – обувь
• хьувкъам – урожай
• б1алг1а – призрак
• г1инбух – север
• мура – гнилой
• к1едж – струя, коса (волосы)

штабс-капитан Магас
25.08.2009, 10:27
Эмн..перевела как поняла и как смогла..

Монолог воина

На голове шлем – на лицо опущено забрало,
одет в кольчугу, собранную из медных колец,
в левой руке – щит, в правой – меч,
в сердце стрела, пущенная врагом, -
таким я был, когда пришел в этот солнечный могильник...
Я получил рану, защищая наш край,
С легкостью стерпел бы и рану, и смерть, был бы наш край свободным...
Легко я умер, успев слезть с коня и придти сюда...
Ни с одним злодеем не приходилось мне иметь дела,
ни один человек не получал от меня выгоды, сколько я не жил –
только вы теперь... Как дела у ваших музеев?
Получается у них защищать наш край от врагов?

Баркал!

Фотя
25.08.2009, 12:44
Эмн..перевела как поняла и как смогла..

Монолог воина

......

«Если человек талантлив – он талантлив во всем»
Ты не только трудолюбивая как пчелка-ты еще и умница! Уверена, ты еще и красавица!;)

Menina
25.08.2009, 21:15
Баркал, Фотя..)). Так же приятно бывало, когда в детстве взрослые хвалили)).

Menina
27.08.2009, 05:58
1арамхи ч1ожа*

Фе* 1имад ялац, садикъад*.
Божа* латт маша.
Наькъо юккъе да ахдаьккхад
малхара каша.

(Духьала воаг1ача устдаьх
б1арг ший кхийтача –
нейцо ахка* чукхессай, йоах,
укхаза алча*...)

Готт а денна, к1ала г1олла
1арамхий дода.
Паьлингт1е (паьл-наькъа гола*)
яг1а берда* т1а.

Т1аккха – къух* – т1аьръюкъ* мо шаьра,
Г1алг1ай бай* оалаш.
1арамхий укхаза – шера, -
кхер со т1ехвоалаш...

Теркаш да т1ий*, ага санна,
1аддарг1а* мо сетт...
Говр йоал яжаш, йоашхаенна,
мерий т1а – к1ай сет.

Д1ахо – шув* т1а – мангал хьокхаш –
ерда* лаьттача –
бераш доахк. Чухийрцай хьокхаш*.
Ц1ийденнад тоачув*.

Кулг-юхь дул аз 1арамхи чу.
Сурт дуллаш ваг1а.
Т1оа* сог. Т1аккха, цхьа юкъ ялча,
долалу дог1а.

Т1оададу са каьхат, къоалам,
сурт а д1адоаду.
Чехклу, михьара* доал 1алам*.
Ч1ожа отт боадо.

Сиха сай х1амаш хьагулйий,
ц1енгахьа верз со.
Сале кхет сох: «Где здесь Гули?» -
яхаш вираца.

Хьулахой 1у* ва из, Шоана –
ч1ожара воаг1аш...
Бийса. Олгат1а, борз санна,
ж1али да увг1аш.

• ч1ожа – ущелье
• фе – 1.чуткий, бдительный, чутко; 2.воздушный, воздух
• садикъа – душно
• божа – стадо крупного рогатого скота
• ахк - пропасть, бездна
• алча – жеребец
• гола – 1.локоть, колено, голень; 2.извилина, изгиб, поворот, зигзаг
• берд – берег
• къух – поляна в лесу
• т1аьръюкъ – ладонь
• бай – луг
• т1ий – мост
• 1аддарг1а – дуга лука
• шув – 1.вид чермши; 2.обрыв
• ерда – святилище
• хьокха – кол, дубина
• тоачув/тоачо – калина
• т1оа – 1.сметана, сливки; 2.пласт; 3.молния
• михьара – стихия
• 1алам – природа, вселенная
• 1у – пастух, слуга

Menina
31.08.2009, 20:15
Олгат1а язъяь стихаш

Бакъилг йоалл яжаш баь т1а;
бек цун гургал.
Нокхармозий – зизаш т1а –
мелаш дургал*.

К1айенна яг1а датта*, -
морх мо хет из.
Студент я лелаш юрта,
фаьлгаш хетташ.

- Багахбувцам д1аязбе
енай со, - йоах.
Сийна тетрадь доал цун бе,
ювхьаш садоах.

К1аьдъеннай из. Чуяккхе,
иллеш лу аз.
Д1авовзийт се – ц1и яьккхе.
- са ц1и Луиз... –

оал цо, ше арайоалаш. –
До свиданья!..
Хет сона («до сви...» оалаш):
«Ткъо шу даьнна

хургья хьо... Хьажал, дег1-кеп
хоза миштад!..
Я1а* т1а дошо з1и леп.
Йовлакха-м – м1аьштиг...»

Латт со, уйла д1аяха,
цунга хьежаш.
Д1айода из – г1адъяха,
елакъежаш.

Ишколе да тхо сейца, -
йоах цо, - вола...
Даьсса хет сона сай ц1а...
Йи1ий болар

д1адалац духьалара.
Сатем байнаб.
Тахан сона духхьара
гила* бейнаб.

1979 ш.

• дургал – нектар
• датта – земляная груша
• я1- шея
• гила – 1.чистокровный скакун; 2.волчок, кубарь

Menina
02.09.2009, 20:10
Хьаьрхочун* ков

Ворхх1е а даь ханара хьайра*,
Хаьрца хьарсам. 1ов* т1абаьнна ип*.
Хьаьрхо воалл оагаш шоага кхера,
т1аршингбаьккха корта маьлхе леп.

Шак1аш* мо да хьаьрхочун б1аргаш,
к1ийгаметтане* – доккха ши кулг.
К1ай дом лелх кхерах, д1аух сийгаш...
(Дукха лургдар аз се хьаьрхо хург;

укхаза вахарг, леларг, текъарг,
Тхьана е Ткъана* текъарвар со...)
Ц1алг доалл чхарах*, хьувз мушкарт*-текхарг,
1очулатт оаг1онца аьрша* сом*...

Д1ахо – петараш, х1аьта лакхе –
зунгатий боарза* баьццара пийг*.
Хьаьрхочун к1аьнк ваг1а коа юкъе,
Яь кий мо я цун ерзана гийг.

Вир латт юстара картах тесса,
гу Турпала 1аьлас теха тур...
К1аьнко 1адаца* кхерилг кхесса,
гаьзараша бихьар сиха дур*.

Кхера аьга ваьннав х1анз хьаьрхо;
д1ахийцар цун тите* маьлха лир...
Ц1аьхха йоккха хиннача морхо
юрта т1а сийна 1и оттадир.

1982 ш.

• хьаьрхо – мельник
• хьайра – мельница
• 1ов – 1.крупа, пшено; 2.икра (рыбная); 3.мох
• ип – желоб, по которому вода стекает на мельничное колесо
• шак1а – мрамор
• к1ийгаметтане – рябой
• Тхьа е Ткъа – имя одного из верховных языческих богов
• чхар – утес, глыба
• мушкарт – вьюн (раст.)
• аьрш – горный песок
• сом – 1.рубль; 2.фрукт; 3. оползень
• боарза – бугор
• пийг – бородавка
• 1ад – рогатка, лук
• дур – топот
• тите/тити - череп

SCSI
02.09.2009, 20:29
Хьаьрхочун* ков



Я это стихотворение в школе рассказывал. Баркал халд хьон :)

Menina
11.09.2009, 14:39
Хьарара б1и

Б1ена б1арахьежаш латт хьара
хьаьрхо е хьаьрхьорхолг.
Йоах цо: - Ц1акхаьчай Къулбехьера*
Сигалахийкхухьарг*.

Х1ара б1аьстий укхаза б1и болл
к1айча оалхазаро,
вешта аьлча, б1астен юхь хьаелл
цун ч1агашка* оазо.

Араваьле, ладог1аш со латт,
хьеж со, б1и мишта бу.
Хет сона: оалхазара диллад
адама ца гур го...

Сигалахийкхухьарга б1и ба
маьлха чарха тара.
Гуйран бетта боасса из лургба, -
яьсса хургья хьара...

Тховнага хьалхьежаш со ваг1а
цу хана, саготдеш,
бакъда, сай хьаьша юхайоаг1арг –
хиларах са дог теш...

Шиъ цхьана дах уж оалхазараш.
Напаг1а* т1акхухьаш
лел вож, ер ший таьлме* т1а яг1аш.
Аьхкий йоах к1оригаш...

Х1ана аьннад хац сона цунах
сигалахийкхухьарг, -
аьле, - согахьа хьаверз къонах –
хьаьрхо е хьаьрхьоархолг.

• къулбехье – юг
• сигалахийкхухьарг – аист
• ч1агашк – челнок
• напаг1а – продукты, получаемые учениками медресе от населения
• таьлме – высидка птенцов, выводок

Menina
22.09.2009, 12:31
Сеска Солса ерда*

Малхо моажъяь* морхаш –
дошо тханка*.
Ерда... Чухьа – йоарх1аш,
еха банка...

Баьццара 1оакъингаш –
села1адарч...
Барче* текъ, арг1аш* еш,
Солсакхокхарч*.

Тхов чукхийтта – деха
даг1а ерда...
Супа* хьу я дехьа,
сехьа урд* да, -

тилла х1ама санна
хет из боса.
Духьала хьокх сона
Сеска Солса.

Оасар деш воал къоано,
хьацар 1оух...
Сибрег1арча хано
к1айяьй цун юхь.

Хьалхаг1а – партизан,
т1аккха кулак, -
Колыме хиннад цун
кхел-рузкъ-хьакъ*...

- Е жин кот аз даьккхад
(б1еха начч1аз*!)...
Д1адийнар чуийцад, -
велакъаж из. –

Цудухь латт юкъ йийнна
Солса элгац.
Кхыча даьлах кхийна –
Сона ер гыц...

Къоаночун юхьмараж –
Къоарза* чачхар*:
з1ак* санна я мераж,
жаккхал – мочхал...

Хинна шиш* д1абаьннаб,
дехад денал...
Керда ди котбаьннаб
Солса динал.

1980 ш.


• ерда – святилище
• моажде – сделать оранжевым
• тханка – горка шерсти, состриженной с барана
• барче – рубец из материи, в который продевают шнур; учкур
• арг1а – 1.очередь; 2.скирда; 3.гряда невысоких гор
• солса кхокха – лесной голубь. По преданию лесной голубь облегчил страдания, умирающего от жажды Сеска Солсы, принеся ему в клюве воду
• супа – набожный
• урд – участок пахотной земли
• хьакъ – долг, обязанность, труд
• начч1аз – непристойное выражение
• къоарза – пестрый
• чачхар – рябой
• з1ак – удочка
• шиш - влияние

Menina
22.09.2009, 13:02
Пхьимата язъяь стихаш

Г1оташ яь хьуокхаш,
х1анзара боахам.
Уринга*, хьуокхаш
йола кхай оахам*.

Лоамарочун кха,
кха аьлча а – урд, -
1аьржа к1урз* хьаькха,
гата т1а даь сурт.

Соахкара мунда*
яг1а лайх лешаш*.
К1аьда да 1ан ди, -
Къандалаш* яшаш.

1оухк уж тховнах,
к1ерамаш* санна.
Г1алий т1ара нах
гу новкъа сона.

Автобус ярга
хьежаш уж баг1а.
Бек аьшкасаьрга*
дирст йоалла б1оаг1а.

1арамхий дода
к1ала да, увг1аш*.
Маьтлоам т1а дада
Дугара* къовхаш*.

Лоа сацац цига.
Довхаш* яж 1ай а.
Ц1ув йистера га –
бокъонца 1а1а*.

1онг* е къоахк* я из.
Ятт1ай т1ера коаст*.
Хьакхоач автобус.
Нах в1ашаг1а къаст.

Д1ат1ахувш цхьааш,
вожаш юхебус.
Йолалу, ювхьаш,
шира* автобус.

Ц1енош, бечош*, йол,
мимар т1ара «марс»...
Гувна такхарг йоалл
хьувза наькъа карс*.

1982 ш.

• уринга – полосатый
• оахам – пашня, пахота
• к1урз – сажа, копоть
• мунда – 1.веха; 2.чучело, пугало
• леша – сочиться
• къандал – сосулька
• к1ерам- свеча
• аьшкасаьрг – железная проволока
• увг1а – выть, реветь
• дугара бос – оранжевый цвет
• къох – заросль, бурьян
• довха – улар (птица)
• 1а1а – 1.лопух; 2.подарок невесте (рогатка, украшенная фруктами и кондитерскими изделиями)
• 1онг – разновидность ольхи
• къоахк – клен
• коаст – кора (древесины)
• шира – старый
• бечо/бечув – столб
• карс – бечевка из конских волос

Menina
23.10.2009, 00:38
Аьге-кхаьле* язъяь стихаш

Аьге-кхала, Аьге-кхала,
ж1арг т1алатта лакха г1ала,
кора т1а – маьлха тамаг1а*.
Турист ваьннав цец-амаг1а,
г1азакъвахав, г1анкарваьннав.
Турист г1алий т1ара венав.
Йоах цо: «Са да ваьхав укх чу.
Са ваха ираз хиннадац.
Сибарег1а ваьв со... Ловча!
Укхаза мара са ц1а-м дац.
Ц1авенав со, сецав Грозне.
Тахан, гой, лоамашка кхаьчав,
лоамашка – сай даьй даьхене.
Да-м са Казахстане кхалхав.
Цига бейнаб наьнас баьраш,
нана ше а цига еннай.
Дог са –да1а – дорха, даьра,
кхел са михоударг* хиннай...»
Эрсий мотт ба к1анто бувцар,
берий ц1аг1а кхийнав ше, йоах.
Йо1 я цунца, цо кулг лувцаш,
йи1иго г1алий сурташ доах.
Бе-башха дий-хьог1 йи1ига-м,
даь г1адвахар кхетадой-хьог1?
Боагаш болча цун шин б1арга
даьна мел гур б1аргагой-хьог1?
Тамаш я-кха. 1охов йи1иг.
К1аьдъеннай из, мец а еннай.
Бакъада, Лоаме – «хоза моттиг» -
тахан цунна б1аргаяйнай.
Раьза я из. Папа, йоах цо,
укхаза даха дувла вай?
Хетаргахьа, йи1иг охца*
оамал йолаш я, ший даьй
санна, - ураэккх из, т1аккха
г1алан пена т1а хьалт1айоал.
Аьге-кхалал лакхе цхьаькха
цхьа хоза юрт хьагучайоал –
морхашта юкъера ц1аьхха.
Йи1иг г1алан пена т1а латт,
г1азакъяьнна, г1анкаръяха,
б1аргашка леп цун села1ад:
« Папа, хьажал, хоза миштай!
Со укхазара ц1аг1оргьяц!»
Дас 1ойоаккх из, тейий*, хьаьсте,
даьна цунга фу аргда хац.
Ше ва из, бер мо, г1адваха,
эккха доал цун керара дог...
Лохе шовдилг дек к1ач1даха,
лакхе маьлхах з1огалаш* доаг.

1982 ш.

• Аьге-кхала – селение Эгикал
• тамаг1 – 1.тавро, клеймо; 2.черта, линия
• михоударг – перекати-поле
• охца – грубый, сварливый
• теде - успокоить

Menina
26.10.2009, 08:56
Т1аргама язъяь стихаш

Алба-ерда, 1имараш*.
Эсо етта голаш.
Маьлха дошо з1анараш –
Т1аргамара г1алаш.

Сигленах чакхйийнай уж,
Даьлага хьалкхаьчай.
Даьлан 1арш* я ийже* гуш,
из гураш ба г1алг1ай.

Цунца – Малхаца мара
моаршла-хьоашал дац цар.
Лаьчан корта бола Ра
ва цар Даьра, Даьсар*...

«Хьам мо, хьамсара ва из,
цун хьамара* текъ тхо.
Маьлха Аза я цун оаз,
цун ерда ц1и – Ткъа, Тхьа...

Маьлха Аза* – маьлха оаз,
малха хоастам яхар.
Тхона хьа оаз-илли хоз:
Хайра де тха вахар!

Фаьрал* далахь тха фуна,
ираз-аьттув белахь!
Тхоаш кхеллача тхоай даьна
гарга кхоачаделахь!

Цунца мара з1и яц тха,
цунна сужне* ух тхо.
Оарцаг1вала тхона, Тхьа,
къе-мискачар оарцхо!»

Иштта декаш санна хет
Т1аргамара кхерий...
... Вайна, езар, наб т1аг1ерт...
Лачкъ хьа б1аргий чкъарьий.

- Даьй оазаш ях укхаза.
Сона хоз уж, - оал 1а. –
Со я, гой, Маьлха Аза,
Хьо ва, гой, лув г1алг1а.

Х1ама хувцаденнадац.
Даим дахаргда вай.
(Аз дувцараш вай шиъ дац,
аз бувцараш – г1алг1ай).

Маьлхаца хоттаденад
в1овний ира бовхьаш.
Атаг1а дохк т1аденад.
Эсан кер ба бувхьаш.

Фордах кхета сихденна
дода лоаман шовда.
Маьлха дуне цхьа дег1 да.
Из ца ховр ва 1овдал.

1987ш

• 1имараш – (уст.) могильники
• 1арш – божий престол
• ийже – зенит
• Даьра, Даьсар – букв. бог
• хьамара – ради
• Маьлха Аза – богиня, дочь бога Солнца
• фаьрал- благодать
• сужне- поклонение

Menina
30.10.2009, 00:47
Текъамхо

Боарз* – пхаьрача лаьттан гийг –
оахкаш воал г1алий т1ара вена 1илманча*.
Кхалсага кер мо герга
ба кашан к1оаг, - муръенна* т1ехкаш яда чу.

Веннар тешаш хиннав-теш
ше юха дийна хургволгах? Гой цун дистмат
Малхабоаленга делакъеж...
Малав хьо, хет сона, скиф, г1алг1а е сармат?

Мукхдиаьд г1ирсаш*: г1ал, г1аг1...
Ши эзар шу хьалха ваьхав ер, оал цхьанне.
Ваьхавац, мотт сона, вах:
вай селхане я из, тахане я, кхоане...

Хьо ва из, со ва, ер ва...
Фуд ховш хиннадац цунна 1оажал яхалга,
кхалхар мара, цудухь ба
цун гом ше наьна ц1ай чу уллаш мо герга.

Ц1а я айлам*, герга ц1а.
Герга ба бутт а – шера шийттазза дийнлу.
Сигале – элгац. Лаьтта – ц1а.
Шедолчоа лакхе – Маьлха ц1и лело даьла.

Из ва бувзам лоаттабер:
вахар пхьаьра ди дилла – кхоаненах кхийна.
Лаьтта шедар – маьлха бер.
Х1аьта малхо хьакхеллар – массаза – дийна.

Веннар веннавац, къеж из
сердаалга. Лаьттан ц1а сов готта, хала я.
Ваьхар-м ноахалашка* вус –
г1улакх хиле, байракх хиле, илли хиле...

вахар да валар-м. Саг лац:
азале* хиннав из, абаде* а хургва.
Бакъда, малх боацаш мегац,
малх боацаш мегаш вар даим а венна ва.

1979 ш.

• боарз – могильный холм
• 1илма – наука
• мурдола (мурдол, мурденнад) – сгнить
• г1ирс – снаряжение
• айлам – вселенная
• ноахал – поколение
• азале – вечность прошлого
• абаде – вечность будущего

Menina
31.10.2009, 20:32
Маьлха ц1ей

Дего ше яхар мара де тигац.
Г1ойле яй боаккх аз лоаман бухь*.
Укхаза даьг1ад Тушоле элгац,
цу чу лаьттай Тушоле юхь.

1аи б1аьстии къаьстача хана,
б1аьсти йоалача дийнахьа,
укхаза, вай Лоам кхычахьа санна,
ц1ей дездеш хиннад вайнаха.

Маьлха ц1ей оалаш хиннад цох, хьаштдий –
Марха, вешта – Тушоле ц1ей...
Къиноех ц1енбале, в1аши гештдий,
бувш хиннаб даьлашта сай*.

Дошо кур* барче* хьалъоттош хиннаб,
cиннелах* кхеташ х1ара саг.
- Малх ший новкъа урхе яьккха баьннаб,
х1анз цо ший дог-са наха сег.

Г1аддахад халкъ даьлага онк* денна, -
ахшера 1ела хьийжав из.
Кхаь бетта моака* хьийкхад цар цунна –
шоаш эшош – толийташ цун низ.

Кхаьбаб Малх – кхаьбаб Марх – кхаьбад марха.
Цудухь цо юхадекхаргда.
Сечал* фух кхеде низ хургба аьрх1а*,
кхашка ялаташ хьукъаргда.

Малхаца лелаш да герга дуне,
лаьтта мел долчун са да малх.
Хургдац адамаш айпе е уне,
хургдац эрна хьега къа – болх.

К1ир мо к1ай дола дувхар а дувхаш,
Малхага текъаш латт ц1увсаг –
наха хайра дола вахар дехаш...
Т1аккха цо к1ерамаш хьалсог.

Илли оал фурача мехкараша:
- Хоастам хьона, ва дошо Марх!
Цар оаз гаьна д1ахьу лувкхераша.
Гобоахаш йода маьлха чарх.

Лаьтта мел дола зиркат* гуш бола
сийнача сиглен б1а ба малх.
- Гаьна бала адамашта, бала!
Юхе хила, дарбан молха!

Чакхдоал фурача мехкарий илли.
Ц1увсаго ц1ина* кад д1амол.
Гуш да, боарана* раьза ба даьлий.
Барче яг1а Тушоли ел.

Д1аийцаб текъам – адамий дехар.
Даьлаша даькъала бу нах.
Къердама юхьиг: болалу халха
фурал1алашца кегийнах.

Малх ше санна, халхара го боахаш,
юха гон т1а ух кегирхой...
Йо1и з1амига саги – бутти малхи –
мари сесаги – царна лой...

Маьрк1адже ц1енгахьа бийрзар къоаной,
къоначарна дита ц1е ц1ей.
Чубузача малхо моаждир дуне,
бутт – даьлаша къоабалбаь сай.

Сарралца – сахиллалца Маьтлоам т1а
ц1ела ловзар – сакъердам латт...
Цу 1уйкъе* хийла зиза доал баь т1а,
гаьний хьалхара ч1онак ятт1.

1978 ш.

• бухь – верх, вершина, конец
• сай – 1.олень, лось; 2.личный
• кур – 1.дуга (часть упряжки); 2.лобная часть животного вместе с рогами; 3.квартал
• барч – рубец из материи, в который продевают шнур; учкур
• синнел – жертва, жертвоприношение
• онк – сила
• моака – 1.благодать; 2.обед
• сечал – женское начало
• аьрх1 – мужское начало
• зиркат – мельчайшая частица, атом
• ц1ин – очень крепкий напиток, принимался жрецами во время священнослужений
• боарам – размер, величина, мера, норма, сепень, вместимость
• 1уйкъе – время перед рассветом, предрассветная пора

Menina
14.11.2009, 22:27
Лейме язъяь стихаш

Укхаза со – ц1аг1а.
Х1ара кхера – б1алг1а.*
Хано ло1аш* яг1а
биъ ткъам бола залг1а*.

Биъ ткъам – йиъ оаг1ув:
Малхбоале*, Малхбузе*,
Къулбехье*, Г1инбухье*.

Биъ ткъам – йиъ ми1а:
Ане*, Анзе*, Арче,
т1аккха – ц1ела Ц1ене.

Ахдуне – аьрдиг* –
Арче (1аьрччахье).
Ахдуне – аьттиг* –
Ц1ене (Ц1ечахье).

Ахдуне – аьрдиг –
элгаца-ердан аьрда ни1.
Ахдуне – аьттиг –
ердан-элгаца аьтта ни1.

Ахдуне – аьрдиг –
кхалсаг (сесаг, нана).
Ахдуне – аьттиг –
ма1а саг (къонах, да).

Залг1а – ж1ар*, кхерий къулба*,
маьлха барх1 з1и, чарха барх1 церг,
Дунен Ердаб1оаг1а*, Лаьттан Соа-Йоач1илг*...

Цу тайпара уйлаш
дагаух сона
хийла укхаза
сарта* т1а латташ.
Х1ара лоам –
сигала бода лоами.
Х1ара дукъ* –
сигала вуга лаг1а.

Даьлашка кхелла лоамаш
сигала мара кхачац,
х1аьта са дай - г1алг1ай –
Малхага кхача г1ийртаб,
цудухь яьй цар г1алаш,
б1арг ца кхоача в1овнаш*...

В1ов – къонахчун яхь, денал, сий,
цун Малхацара бувзам, цо Малхаца буа безам,
В1ов – сура кий, саь* кур*, курхарс*,
г1алий сук, истара* му1, 1ада саькх*...
В1ов – малхаца д1аув дега ц1ера ала,
1амала* алам*, текъама* ц1е ц1ог1а.

Ж1арг* дац г1алг1ачо в1овна т1а диллар-м,
хьа куц* да, са Езар, да Айлама сурт:
корта – Сигле, дег1 – Лаьтта,
ши кулг – Малхбоале, Къулбехье,
ши ког – Малхбузе, Г1инбухье...

Лоам ба хьа накха,
форд ба хьа кер,
Дунен Юкъ – хьа г1ада* юкъ:
лакхе – Малхе*, Даьла,
лохе – Кхалхе*, Ц1ала...

Хьа ц1онга* т1ара д1адолалу лаьттара вахар.
Шу – Малхо боаккха го – хьа ц1ийво ду болар.
Шийтта бутт ба хьа дег1а шийтта маьже.
Шийтта шахьар* хиннай, йоах, Г1алг1айчене.
Г1алг1айчене – Хьо – Со – Моцаг1е* – Даимале*.

Говзанчий* кулгаш дац г1алаш т1а латтараш-м,
деррига дуне кхелла дола хьа кулгаш да...
Цар юхатохаргда моастаг1ал-зулам, цар
совдоаккхаргда беркат-хайра*
цар кхуврча ювзаргья ц1аккха а йовргйоаца ц1и...

Ноанал дергда 1оакъа* т1а, бер теркоргда ага чу,
везачоа безам лургба, унахочоа – дарба...
Уж ма дий Айлама Кегарах Цхьалхало яьраш,
адамах – Саг, Михьарах* – исбаьхьален хозле.

Хьа куст яздеш маьлха го буллаш хиннаб вайнаха,
Маьлха куст яздеш хьа сурт дуллаш хиннад,
Малхи Хьои, Хьои Малхи цхьаъ хиннад царна.
Сона а хургья хьо, Малх санна, ва Езар, -

хьогара д1адолалу са кхела така*...
Хьо я са б1аргашта хьежа са деннар.
Хьо я са багенна лебе мотт беннар.
Хьо я са уйлана г1етта оаз еннар.

1а ваьв со
ц1аккха а лергвоацаш,
даим а вахаргволаш...
Са азале* я хьо, абаде* я!

1982 ш.

• б1алг1а – 1.призрак, иллюзия;
• хано ло1аш – временем разрушаясь
• залг1а – каменный компас
• Малхбоале – восток
• Малхбузе – запад
• Къулбехье – юг
• Г1инбухье – север
• Ане – восточная сторона света
• Анзе – западная сторона света
• аьрдиг – левша
• аьттиг – правша
• ж1ар – крест
• къулба – компас
• Дунен Ердаб1оаг1а – в ингушской мифологии гигантский столб, которым поддерживают небосвод
• Лаьттан Соа-Йоач1иг – образн, ось Земли
• дукъ – 1.ярмо, бремя, гнет; 2.гряда, горный хребет
• в1ов – боевая башня
• сай – олень, лось
• кур – 1.дуга (часть упряжки); 2.лобная часть животного вместе с рогами
• курхарс – средневековой головной убор ингушек
• истара – воловий, бычий
• 1адсаькх – лук (для метания стрел), арбалет, рогатка
• 1амала – служба
• амал – памятник
• текъама – 1.моление, 2.жертвоприношение
• ж1арг – крестик
• куц/куст – осанка, фигура, грация, внешность
• г1ад – стебель кукурузный, торс
• Малхе - солнечный мир
• Кхалхе – загробный мир
• ц1онг/ц1онк – пупок, пуповина
• шахьар – поселение, общество
• моцаг1а – в старину, некогда, издавна, давным давно, давно
• даима - вечный
• говз/говзанча – мастер, специалист, искуссник
• хайра – благо, добро
• 1оакъа – пластина
• Михьар - стихия
• така – 1.тропинка, 2.черта
• азале – вечность прошлого
• абаде – вечность будущего

Ovod
14.11.2009, 23:33
Огромное спасибо А.Хашагульгову за правильные мысли...Читаю его и расту.... и большое спасибо автору темы за донЕсение этого !кладезя! до масс!!! :)

Menina
21.11.2009, 22:20
Доттаг1чун зерат*

Баьццара ушал*... Укхаза духдувл
ачала* хий.
Лакхе, лоам т1а, лешаш*, лай ник1ап* улл,
лохехьа – Кий.

Ешапа ехк санна листа я хьу.
1ам чу из хьеж.
Хьай юрт б1аргаяйна, г1адвахав хьо.
К1ирвенна, къеж.

- Шовзткъа шу да укхаза со воаг1а! –
векаш 1а ях.
Жоп луш хьона, корсама т1а яг1а
ч1акъяьхарг 1ах.

Кхоачара да хьона б1арга мел гур,
хьамсара хет...
Укхаза, лоам т1ара, ийце ший кхур,
чуйоаг1а хьетт*.

Седкъий седкъашка маьре ух бусса.
Саьга сай кхайк.
1ункара* этта яг1а 1онг* боса*,
цу т1а – к1ужкъайг.

Яьссача юрта б1ара а хьийже,
хоастам 1а оал.
Т1аккха, хьаста т1а 1от1а а виже,
шийла хий мол...

Морхаш ухк бихе – сигала. Царна
юкъе – хьа сурт –
сибат... Вахар хиннадац са эрна..
Яйнай сай юрт...

Дайнад даьй баьха макхал*, хет хьона,
цар дакъа-кхел...
Царна хьийжача малхо х1анз сона
ший ни1мат* тел.

1981 ш.

• зерат – 1.посещение; 2.место погребения святых, куда съезжаются их поклонники
• ушал – болото, топь
• ачала – минеральная
• леша – сочиться
• ник1ап – парик (здесь: образное сравнение)
• хьетт – снежная лавина
• 1ункара – кубарем, кувырком
• 1онг – разновидность ольхи
• босе – склон, косогор
• маккхал – ястреб
• ни1мат - благодать

Menina
02.12.2009, 15:01
Хаьне язъяь стихаш

... Укхаза – къаьна Хаьни.
Мизкъденна* дос*.
Йокъал кхийттача г1аьний
Дугара бос*.

Диг латац пхаьний* гарех*,
Гоалъиккхе* дек, -
тата детталуш кхерех -
лувкхера бек.

Хоаначо ц1и ювз ара,
яй оттабу,
т1аккха – хьалаьца коара –
устаг1а був.

Тулабий, цу сахьате
кхабохийт из.
- Меца дий шо? – хоатт Хьате.
(Хаьла я оаз).

Мангала кий* тулл цунна.
Чо беннаб к1едж.
Къежаш, к1ирвенна тхона
б1ара из хьеж.

Цхьаькъа вах Хьати Хаьне.
Болх бу, сало1...
Т1ом беш Афганистане
ва, йоах, щий во1.

Ц1а ца вар кхер ше, яхаш,
Дари* ду цо...
Араяхь меза* улхаш*,
хьокхабаь цу*.

- Х1анзарчоа х1ама кхалла.
Яьккхденнад* шо, -
аьле, кхоалена* к1ала
оттаду шу.

Цуи модзи дуъ оаха
(модз хестаду!).
Хьате яь чура сиха
коарчам* хьадулл.

1и г1етт дулха т1ара.
Хьажо садукъ.
Даьрача* г1аьра* тара
оаха из дуъ.

Д1ахо, дилла а меле,
оаг1ара доал...
Хьайоаккх фусамдас г1аьле,
озий оаш, оал.

К1ур бохийт оаха тхьамках*,
оаламаш* дувц
К1инда Шоах, Хоаной Хингах*...
Тема аз хувц.

Хоаной хоннаш* ба, аьле...
Къовсаме доал.
Хьати, вела а вале,
согахьа воал.

Бакъ хургда, оал цо, х1анз а
Гуржег1а бах
Ханишвили, Ханидзе;
уж тха ба, йоах...

Къамаьлаш совц... Сигала
седкъий хьакхет...
Хаь* мо латт шира* г1ала.
Тхона наб кхет.

1979 ш.

• мизкъденна – полувысохшие
• дос – дрова; лес, заготовленный для топки
• дугара бос – оранжевый цвет
• пхаьн – граб (дерево)
• гар – плаха
• гоалдала – свернуться, свихнуться
• мангала кий – войлочная шляпа с широкими полями
• дари – признание
• меза – 1.медовый; 2.вошь
• улх – 1.соты; 2.клин (в платье, в папахе)
• цу – густая каша из муки поджаренной кукурузы
• яькхдерза – обезжириться
• кхоале – навес
• коарчам – угощение
• даьра – гневный
• г1аьра – банда, шайка
• тхьамка – табак
• оалам – 1.сказание; 2.приказ
• К1инда Шоа, Хоаной Хинг – герои ингушского эпоса
• хоннаш – гунны (исторический народ)
• хаь – страж
• шира – старый, древний

штабс-капитан Магас
02.12.2009, 16:17
Баркал х1ун!

Menina
09.12.2009, 19:45
Сайре

Шийла да шах леша* ахк*,
кхыметтел, саьса* леш.
Лоаман пенах 1очуухк
маьлха ц1е саьсалаш*.

Жа доаладеш воаг1а 1у.
Хьалха Телх къаьна бодж*.
Гонех* етталуш 1оулл
цун къадж* мо йола модж.

Гаьна боацаш жамотт* ба.
Цига лувкхера бек
(саг вел, аьнна, мотталу), -
такилгех* тоатолг тек.

Бердах* д1ачу а яьккха,
тола* тара я жел*.
Т1ехьашка - кхо дилла кха,
цу т1а улл барг* е цел...

Ц1и ювзаш воал онда* к1ант,
йи1иг - хьокхабеш бод.
Д1аьхлуш доаг1а 1индаг1а* -
баржаш маьрк1ажа боад.

Чукхаьчар жа, хьалха - бодж,
т1ехьа - лоамаро-1у...
Т1иргах 1оулл йитта коч,
1имаьшк* мо да цун 1и.

Дезал (хьадийхе шоай Пард)
пхьор* даа в1ашаг1кхет...
Укхаза ба безам, барт,
тешам а, сона хет.

Бийса яьккха моттиг лох
вай шинне а, са са.
1овдабелар малх ший ц1ех.
Хьалдаьлар беттаса.

1981 ш.



• леша – сочиться
• ахк – горный поток
• саьса – водяная блоха
• саьсал – котами ч1угал (сережки)
• бодж – козел
• го – 1.колено; 2.круг, окружность, обод, оцепление
• къаж – ковыль, высохшая трава
• жамотт – стойбище, загон для овец
• тол – землянка
• жел – овчарня, кошара
• барг – 1.копыто; 2.кирка односторонняя с обухом
• онда – упитанный, крепкий, рослый
• 1индарг1а – тень
• 1имаьшк – летучая мышь
• пхьор – ужин

Menina
27.12.2009, 15:50
Тхьаба (Ткъаба)-Ердара текъам*

Тхьа, даьлан юхь-сибат, куст,
хьай хайра, фаьрал да тхона.
Супа боара - кхаьра уст*
боалабаьб х1анз оаха хьона.

К1айча даьре ба, гой, нич,
маьлха ткъовронаш я му1аш.
Яллац укхан ц1ийх хув*, хич*,
дахкац укхан я1ах* муаш.

Ц1ув мо, ц1ена ба ер. Тхьа,
ба, сув* мо, хьаткъара баьнна.
Маькха ка хьувкъийта тха,
йоачан я тхона, йоал санна.

Д1аьха да тха тукхам*, фу,
дебаде тха дохка-даца.
Листа хилийта тха хьу,
1алашде тхо хица, баьца.

Беркате лоаттаде гий*.
Камаьрша хилийта къонах.
Лораде тхо сура кий
чуувза езача вонах.

Дерсте де тха герга кха,
дарбане де тха фо, лаьтта.
Ч1оаг1ле ялахь тхона, Тхьа,
г1аьрашта духьала латта.

Гаьна баккха к1анта пхо,
кара била сечоа, маха.
Хьай ц1и лоарх1аш дола тхо
хьай къахетамах ма даха.

Дошо делахь хьаьшан шу.
Дото делахь нувра* лийта*.
Т1а мел доаг1а къона шу
маьрша-мукъа тха хилийта.

Ма дайталахь унга доал,
шишха* елахь берза1азал*.
Кот ма ялийталахь тхол
кога к1ала йоала 1оажал.

Лакха леладе тха сий.
Той* ма хадийта тха коара.
Раьза хила, къоабалдий,
д1аэца тха супа боара.

1983 ш.


* текъам - молитва
* кхаьра уст - трехлетний бык
* хув - каприз
* хич - угроза
* я1 - гланды
* сув - княгиня
* тукхам, фу - род, племя
* гий - корыто, лохань
* нувр - седло
* лийта - стремя
* шишха - не влиятельный, не строгий
* берза1азал - самое холодное время года
* той - пир

Menina
18.01.2010, 02:23
Маьт-Ц1еле язъяь стихаш

Сигле - дийса ахкарг.
Наб йовро бетта тара ю хьо.
Маьлха дошо бедарг
хьокхаелар Бешлоама* юхьах.

Латт хьо, б1алг1а* санна,
ердана хьалхашка д1аэтта,
уйлане, к1иръенна,
т1ехьа хьежаш д1абовча бетта.

Сомаяьннай лоаме.
Гобаьккха - аьлеш - аьрзей ткъамаш.
Бейне, Саьлге, Лейме -
массанахьа - к1ай 1уйрен тамаш.

Малх боал вай долча а.
Текъ хьо: ""Марша ба хьо, малх, марша!
Ц1аьскар - ц1аста* ча1а* -
чакхдоал вай дег1амех камаьрша.

Маьлха Аза я хьо.
Велакъеж хьога маьлха даьла.
Б1арг хьест цун хьа юхьо,
б1айхаг1а бу сердала ала.

- Марта* хьегаргда ва, -
оал аз, - хьайола, баь т1а 1оха.
Зиза теха диваж*
кхехкаяьй аз тахан хьа юхьа.

Малар детте хьона,
Маьлхай Азай куц дувца со отт...
Анера малх санна,
хоза да хьа ал бесса дистмат.

Ма сиха кхоаяьй хьо
бордех басар хьакха, хет сона,
са стиха кхел* я хьо,
лергва со - мел вах хьа ц1ув* хинна.

1985 ш.

* Бешлоам - гора Казбек
* б1алг1а - призрак, иллюзия
* ц1аста - медь, медный
* ча1а - волшебный напиток
* марта - завтрак
* диваж - рододендрон (цвет)
* кхел - 1.суд; 2.рок
* ц1ув - жрец

Menina
18.01.2010, 19:32
***

Дика болх ба вай шиъ дейза -
в1ашаг1кхийтта шин хи тоатолгаш.
Дошо г1озараш мо хьайза
дола хьа к1озалий гедолгаш

хьекхалу са юхьах боча.
Яг1а хьо корта хьат1абилла.
Малх кхийттаб морача Морча.
Яне в1овна геза* тхов тилла.

1уйре. Лоамий з1огалаша*
кхалаш яь ингале* анайист...
Сомаяьннай Лаьжге* (Лаша -
ловшхой мохк-мата, маьт-макхал, йист.)

К1аьнк воаг1а жа хьалха даьха,
ж1али да т1ехьа - бокъонца лом.
Ер я, са езар, хьа даьхе,
ер ба, са езар, хьа даьхой лоам.

Укхаза цар дукха хьийгад.
Укхаза вайна дукха гургда.
Укх лакхе саг1аш деш хиннад.
Е даг1ар Тушоле ц1елинг* да.

Хьона тара хиннай даьли,
хьона тара я цун котам а.
Х1анз а декаш да цун илли,
ладог1ал, хозаш ба текъам а.

Мел дукха г1айг1а я цунца,
мел кхоачара я дега цун оаз!
Селхан хьо хьалхара соца
укхаза енай, са дегаг1оз!

Г1адъяха яг1а хьо, бер мо,
хургдолчох, хинначох уйла еш.
Хьаи саи - шин тарамо
хозал кхолларгхиларах со теш.

1984 ш.

* геза - медный
* з1огал - скала, верхушка скалы
* ингале - фарфоровый, фаянсовый
* Лаьжге - селение Лаьжг
* ц1елинг - капище

Menina
18.01.2010, 20:11
Маьтлоама* бола текъам

Дала ше хоам
тхога баь лоам
ба хьо, Маьтлоам, -
тха дега тоам!

Хьо ба тха оаз,
тха дегаг1оз,
тха дега онк*,
тха лаьттан ц1онг*.

Ердаб1оаг1а!
Хьо т1а латт
сиглен бога -
дургала* кад.

Хьона т1а латт
сиглен бога -
дургала кад.

Даьлий пхьег1а*,
цар маьт-макхал,
сук - хьа дег1а
яйга лакхал.

Ц1ела ба хьо,
супа* - хьа г1ов*,
ц1ел хьа бихье
байракх мо тов.

Морхий даьг1е*,
маьлха даьхе,
хознен элгац,
сурт - хьа куст-куц!

1алат, барче,
1адат*, баьрче*,
беркатех текх,
хьона тхо текъ.

Айлама* юкъ,
дунений Соа,
Г1алг1айчен юхь,
Г1алг1ачун са.

Кура Пхьармат*,
Куркъий* пхьамат,
ле 1а тхона
хайра-ни1мат*,

да 1а тхона
фаьра вахар:
дебаде тха
ваьра 1оаг1ар*, -

хьувкъаде* тхо
цхьаннех йис* веш...
Х1аравар ший
мата* нийсвеш -

мехках тоха,
везан Даьла!
(Массане а
амин ала!)

10 май 1991 ш.

* Маьтлоам - Столовая гора
* онк - сила
* ц1онг - пуповина
* дургал - нектар
* пьег1а - здесь: сборище, собрание
* супа - святой
* г1ов - 1.фигура, торс, стан человека; 2.стена
* даьг1е - пастбище, выгон
* 1адат - закон
* баьрче - почетное место
* айлам - всленная
* Пхьармат, Куркъа - богатыри-богоборцы, герои ингушского эпоса
* ни1мат - благодать, благодеяние
* 1оаг1ар - стоматит (болезнь)
* хьувкъа - уродиться
* йис - иней, заморозки
* мата - родина

Menina
15.02.2010, 00:43
Хамхе язъяь стихаш

Байракх санна яг1а Хамхи.
Боалкхой-Ц1енге - боад:
чураж кхакха яьхка морхаш,
къуркъала я мотт...

Ди къувкъ лохе, малх хьеж лакхе,
Эса т1а т1оа сог.
Текхарг мо кхест наькъа юкъе
йилбазмиха ц1ог.

Шедар в1ашаг1ъийнад ч1ожа:
лакхе - б1айха малх.,
г1алаш сийрдаяьха хьежа:
лохе - дог1а, мух...

Байракх санна хет х1анз Хамхи -
малхо 1ажаг1ъяь...
Даьла дошо маьлха хам хай,
х1алт1аваьле, цхьаь,

лохе 1очухьежаш латт со...
Сийрда ба са б1арг,
гуш, кхыметтел, гаьнна лоам т1а
даг1а аьрзе ж1арг...

Цу тайпара ж1аргаш латт-кха
в1овнаш т1а а, гой,
хеталу сона цхьан юкъа...
Аьрзи г1атта гой,

д1ахо яха мег са уйла,
ж1арга ма1ан деш...
Аллха аьрзи я-кха 1ела,
Малхамел дар гуш.

Далла нийсса б1арахьажа
оамал беннабац...
Малха нийсса б1арахьожаш
аьрзи мара яц.

Ра яхача ц1ерах хиннад
аьрзи яха дош.
Цудухь я из (вай из аьннад)
лаьтта мел дар ховш:

аьрда б1арг 1аьхарта кхоачаш,
аьттиг - дунен т1а...
Ж1арг дилла да, гой, кашамаш,
ж1арг латт в1овнаш т1а.

Шин дунена доал ду аьрзе.
Маьлха никъ ба из:
хьахул ане, чубуз анзе -
кхоачашдий параз...

Аьрзи г1аттар: сигала да
тайжа дода ж1арг...
Аьрзи я вай айлама да,
аьрзи - сиглен б1арг.

1997 ш.

* "Чураж кхакха яхка морхаш..." - по языческому поверью гром гремит в небе, когда у бога Селы в животе урчат кишки
* оамал - способность
* параз - обязанность

omar
21.02.2010, 12:41
Я_! Баркал за вашу работу.!!, важно чтобы не были забыты такие замечательные поэты и их стихи..

Темаркъ
21.02.2010, 22:35
* Пхьармат, Куркъа - богатыри-богоборцы, герои ингушского эпоса

Эшшахь! Халхара варам эрси меттал "Прометей" ва,амма шоалаг1а вара -"Куркъа" мала ва те?
Живари "Г1алГ1а" тоахалел цигач. Хьона ха мегар из.

Menina
23.02.2010, 14:01
Къаьра кхаьра

Февраль-бетте ткъаь кхоалаг1а ди, -
кхаьра.
1аьрж да хьо са халкъа, да1а да
даьра!
Ма къаьра дера хьо, ва кхаьра, къаьра! –
Шовзткъеи диълаг1ча шерара
кхаьра!

Йиш лакха, йиш ала, са пандар,
ала!
1а бувца, 1а хьоабе, са пандар, бала! –
Кхойтта шера латтаргда таьзет
мехка.
Бераш-истий-къоаной, оаш г1оазот
дехка!

К1ур хьайзар вай мехка, боад эттар
1аьржа!
Маьржа я1, - доккха дар из хатар, -
маьржа!
Маьрша-мукъа даьха вай тукхам
кхелхар.
Мел дукха цу 1уйкъе вай адам
кхалхар!

Йиш ала, йиш лакха, са пандар,
лакха!
Лакха яр вай сийле, са пандар,
лакха!
Чухаьрцар , 1ояьржар вай Г1ала –
г1ойле!
Д1а ма бейр кхуврачара ц1е ала –
г1озле!

Божа мо лехка мехках баьхар
вайнах.
Лаьтта эгар, сигле елхар...
Ванаг1,
ма къаьра дера-кха из кхаьра,
къаьра! –
Ка маьхала яккха цу 1ура
г1аьра!

Хьо бека, са пандар, хьо белха,
белха!
Са пандара мерзаш, шо лелха,
лелха!
Са пандара пхаьнаш, шо хеда,
хеда!
Са б1аргашкара хиш, шо хьеда,
хьеда!

«Кхойтта шу, вайнах, Сибарег1а
даккха!»
Гола йоацаш дисар кхоалаг1а
дакъа.
«Хье веллача ма воаллалва хьо,
Стали!»
Са халкъо мел баьккхар бахар хьох,
Сталин!

Хьо када, хьо текъа, са пандар,
текъа!
Даькъастех зовне йиш, са пандар,
лекха!
Ц1ий леха, ч1ир леха, са г1етта
белхам!
Бекхам боацаш х1ама дац лаьтта,
бекхам!

Февраль-бетта ткъаь кхоалаг1а ди, -
кхаьра!
Са халкъа хьо аьрга таьзет да
даьра!
Ма къаьра дера хьо, ва кхаьра,
къаьра! -
Ка маьхала яьккха цу 1урра
г1аьра!

Хьо бека, са текъам, хьо када,
када!
Са пандара мерзаш 1а теда,
теда!
Кхоардам бе ц1абахка гайнарех,
кхоардам!
Кодам бе г1оазота бейнарех,
кодам!

1989 шу


• къаьра – ложный
• кхаьра – среда
• хатар – несчастье
• тукхам – племя, род
• 1уйкъе – предрассветная пора
• г1озле – радость
• божа – стадо крупного рогатого скота
• ка – рука, хватка
• г1аьра – банда, шайка
• мерз – струна
• текъа - молиться
• даькъасте – родная сторона
• зовне – звучный, звонкий
• бекхам – возмездие, расплата, кара, месть
• аьрга – незрелый, неспелый, зеленый
• кхоардам - позор

omar
23.02.2010, 17:07
Перечитываю. Интересно. Просто мимо хорошей поэзии, нельзя проити мимо. . Отличный поэт, прекрасная поэзия.!! Яркие, запоминающиеся слова. Стихи А. Хашагульгова относятся, к разным периодам его жизни, к разным состояниям его души, к разным периодам его творческой зрелости, Я_! У меня к Вам одна просьба, по возможности, перед каждым его произведением небольшой анонс, что – нибудь из его биографии, или слова людей, кто знал его лично.

Menina
10.03.2010, 00:12
Перечитываю. Интересно. Просто мимо хорошей поэзии, нельзя проити мимо. . Отличный поэт, прекрасная поэзия.!! Яркие, запоминающиеся слова. Стихи А. Хашагульгова относятся, к разным периодам его жизни, к разным состояниям его души, к разным периодам его творческой зрелости, Я_! У меня к Вам одна просьба, по возможности, перед каждым его произведением небольшой анонс, что – нибудь из его биографии, или слова людей, кто знал его лично.

Только сейчас увидела Вашу просьбу. Хорошая идея).

Menina
10.03.2010, 00:26
Наверное, лучше открыть отдельную тему про него.

omar
10.03.2010, 00:45
В детстве, к нам в Грозный приезжала родственница из Яндаре. Только недавно узнал, что А.Хашагульгов был её мужем. Единственное, что знаю о нем, что в Советское время ему удалось собрать 50.000 рублей, чтобы издать книгу. Он был принципиальным человеком....

Menina
10.03.2010, 01:44
В детстве, к нам в Грозный приезжала родственница из Яндаре. Только недавно узнал, что А.Хашагульгов был её мужем. Единственное, что знаю о нем, что в Советское время ему удалось собрать 50.000 рублей, чтобы издать книгу. Он был принципиальным человеком....
Очень большой талант. Глубокие мысли, глубокое видение красоты.. и в итоге невероятные стихи. Единственный из наших, кого я могу добавить на свою полку "Лермонтов, Цветаева, Платт, Высоцкий и т.д."
У меня только два его сборника. Ищу по библиотекам.

omar
10.03.2010, 02:26
Очень большой талант. Глубокие мысли, глубокое видение красоты.. и в итоге невероятные стихи. Единственный из наших, кого я могу добавить на свою полку "Лермонтов, Цветаева, Платт, Высоцкий и т.д."
У меня только два его сборника. Ищу по библиотекам.

По доброму завидую таким людям. Мне-бы эти глаза, и такое состояние души, чтобы так видеть эту красоту..

omar
10.03.2010, 15:28
Я полагаю, что из наших два поэта большой величины. Это еще Магомед - Саид Плиев. Его роман в стихах о депортации.. Когда он пишет о женщине, о жене, понимаю о чем речь, общался с его сыновьями, мы жили рядом в Грозном.. Плохо, что в школе, мы не могли изучать родной язык.. Поэты, как Хашагульгов и Плиев, которые по своей глубине не уступают Шекспиру , не могли творить в полную силу, власть их все время гасила ..

Menina
10.03.2010, 16:53
Я полагаю, что из наших два поэта большой величины. Это еще Магомед - Саид Плиев. Его роман в стихах о депортации.. Когда он пишет о женщине, о жене, понимаю о чем речь, общался с его сыновьями, мы жили рядом в Грозном.. Плохо, что в школе, мы не могли изучать родной язык.. Поэты, как Хашагульгов и Плиев, которые по своей глубине не уступают Шекспиру , не могли творить в полную силу, власть их все время гасила ..
А вот к М.-С. Плиеву у меня немного смешанное отношение. У меня есть его стихи, но не могу сказать, что они мне очень нравятся. А после прочтения его романа "Хала урхе", так вообще какое-то сильное неверие ему.

omar
10.03.2010, 16:57
А вот к М.-С. Плиеву у меня немного смешанное отношение. У меня есть его стихи, но не могу сказать, что они мне очень нравятся. А после прочтения его романа "Хала урхе", так вообще какое-то сильное неверие ему.

А.Хашагульгов в нашей поэзии это - "ГЛЫБА" , равных ему нет..

omar
10.03.2010, 17:10
М.-С. Плиев творил , в "тепличных" условиях, он не испытывал , такие лишения и трудности, как А.Хашагульгов.. Поэтому творчество А.Хашагульгова , интереснее, глубже, красивее и добрее.. Оно живое и понятное..

Menina
10.03.2010, 17:20
Ж1айраха язъяь стихаш

Шувнах 1очуухк
шовдан к1ажараш.
К1арцхалех 1оухк
мора кхашилгаш.

Ж1айраха 1а да.
Лоамарой баг1а
пхьег1а т1а 1адда, -
к1ордадаьд ц1аг1а...
"Хьалхара х1амаш"
дувц цар х1анз шоайла:
Шаьмера* хурмаш,
Генжера шейли...

- Итларе* ухаш
эргаш* а кхухьаш,
терг* еш хиннав из, -
яхаш, вувц Гиназ.

Гиназа ви1ий
ви1ий во1 ваг1а
(ц1и я цун Воах1и)
г1адваха ч1оаг1а,
ший даьда хьехош...
- Из ца хулаш мотт
хиннаяц, - йоах цо. -
Тха ц1аг1а бар ботт,

каьхат чудаьлла,
ференгий махьар*
дар цу т1а дилла:
Параж* яр шахьар*...

- Хиннав даьр из-м
Вендиге* кхоачаш, -
йистхилар 1азам.
Нахьара* маьчеш

ювх цун когаш т1а.
Шелбеннаб когаш.
1от1аетт г1ор т1а
турса г1ажамаш,

боккхача наха...
Т1аккха хьалг1овтт уж.
Лоа къег гонахьа
б1арг т1а ца отташ.

1997 ш.

* Шаьми - Сирия
* Итларе - Италия
* эрг - новшество
* терг - обмен, прожажа
* ференгий махьар - французская печать
* Параж - Париж
* шахьар - городок, поселение
* Вендиг - Венеция
* нахьара маьчеш - чувяки

Menina
10.03.2010, 17:21
А.Хашагульгов в нашей поэзии это - "ГЛЫБА" , равных ему нет..
Здесь согласна).

Menina
13.03.2010, 16:45
***

1ажаг1ъеннача 1арждакхий*
г1аьнаш, хьувзаш, баь т1а лег.
К1оаргача сигала седкъий
кхуврча к1аьгаш* санна къег.

Бутт ба ткъовролгашта юкъе
г1олла нек деш - гаьнаш уд.
Колой лоам ба вайна лакхе,
вайна лохе - Колой юрт.

Морхаш яда, 1очутайса
боамбеш санна, - к1ай ши хьетт*.
Гуйрангахьа леста бийсаш
й1аьха а шийла а хет.

Цхьан хана адамех бизза
хинна мохк х1анз баьсса ба.
Вай даьша укхаза бийца
мотт кхы хьано бувцаргба?

Хьанна могаргда, д1адахар
юха меттаоттаде,
укхаза хьалха мел даьхар,
ц1ераш хайна, хьоахаде?

Хьанга ба из дагалоаттам?
Хьанга хургба? Хургбий-теш?
Дакъа г1аьнаш 1олег лаьтта.
Хьо маьлхара елакъеж.

1997 ш.

* 1арждакх - береза
* к1аьга - 1.застежка, пряжка (на кавказском поясе); 2.раскаленный уголь
* хьетт - 1.пятно, гумно, лишай; 2.оползень

Menina
14.03.2010, 00:04
Жоп

Хьо я са дег чура никх* г1оттабаьр, -
боаг1а ер хьа гуйран гаьнара дургал* я.
Хьа каьхат - са г1ала яккха ена г1аьр
кхардаш я, бочалца са буру* йохаяь.

Гешт деха дезача д1акхаьчад са дош, -
хоалама* есаро* мукъадалийтар дех.
Юха а са баьрче*, са барче - хьа гош.
Са уйлан эле элгац - хьа илдара* дег1.

Пурам хургда хьона керда 1адат* де,
хьешабе са безама курах хьерча нич.
Кхоачаде вай шиъ кхоанен абаде*...
Къедаргба сигала бетта бессаза лич*,

кхестаргда кхесторгех седкъарчений* яьш,
чакхе йолаш хургбац вай 1оажалга бу никъ,
морхо пордув* элла - чакхсауха таьш -
къовларгья вай хьаг1ара моцаг1ара ни1.

Ухкаргда вай хьаьрча, наьна кер чу мо,
азале* санна, г1ана кхелахьа малх гуш,
кхоачара даь воайла боадон кхерамо...
Йинза хургья хана чу вай даьй баьха туш* -

вай дергдола г1ала, вай кхувргдола юрт,
динза хургда, кхыметтел маьлха дуне ше...
Эггара хьалха аз дер хургда хьа сурт,
з1илг* бе болла ца ховш са кулг доллаше.

Тайп-тайпара ц1ераш техкаргья аз хьох:
Тушоли, Сусоли, Кукали, Нукали*...
Сол дакъа* долашаг1а ц1ув хургвий-хьог1?
Хьа фаьрал текъадеш декаргда са илли.

Эзараш шерашка яхаргья хьа юхь,
хувцалургда динаш, хувцалургдац хьа куст.
Хьа кер чура духдувргда вахара духь, -
борз хургья хьо Этруре, Уре - уринга уст*.

Г1аkг1айчен - cура сай, са кхоллама дух,
са доакъалал, са доакъазал, са даькъасте...
Малхага кхоачаргба вай безама бухь,
йог1аргья цо Лоам Нийкоат1е е Наькъасте.

Доладергда даим дахаргдола ваьр,
лебергба ц1аккха а лергбоаца г1алг1ай мотт.
Хьо я са дега чура никх г1оттабаьр,
боаг1а ер х1анз эца хьа дег1а мезамотт*, -

мезамотт, мерза мутт*, дошо меза улх*, -
деза да лоа ма лу безамах кхийна дог.
Х1аьта а къонал даим ураг1а ух,
кхоаненгара йоал яккха алхха цунна мог.

Алам* бог1 цо шийна. Горацебар мо,
сиглен моартол* хьалкхоаба ердаб1оаг1а - из.
Хоз сона лувкхера - Римерча берзо
еча михь-ц1ог1аи безама боча оаз.

1990 ш.

* никх - улей
* дургал - нектар
* буру - крепость
* хоалам - чувство
* есар - плен
* баьрче - почетное место, алтарь
* илдара - статный
* 1адат - закон
* абаде - вечность
* лич - 1.стружка, щепка, кусочек дерева; 2.заноза
* седкъарче - созвездие
* пордув - занавес
* азале - вечность
* туш - город, поселение
* з1илг - орудие первобытного человека
* Тушоли, Сусоли, Кукали, Нукали - имена языческих богинь
* дакъа - талант
* "борз хургья хьо Этруре, Уре уринга уст..." - символом Этрурии являлась волчица, символом Урарту - полосатый бык
* мезамотт - сахарный сироп
* мутт - сок из дерева
* улх - 1.соты; 2.клин
* алам - памятник
* моартол - купол, арка

Menina
25.04.2010, 19:17
***

Яьшка мо, оагилгашка* кхехкаш,
доаг1а шовда; т1уна* ба шув.
Воачабеш* санна, д1ай-сай кхайкаш,
лувкхерий лувкхерашка лув.

Укхаза шийла я – дег1 агаш,
ц1ока мо – чхараш т1ара 1ов.
Берзанна а баьхе хьай когаш,
хьо маьлхе 1овна* т1а 1охов.

Яг1а хьо хина б1арахьежаш,
хи чу эг хьа тоам бола сурт.
Цхьан оаг1арахьа малх ба къежаш,
вокхазахьа – къедаш – к1ай бутт.

Седкъа ба хьо, Сахула седкъа.
Аз бистаб, хьабийллаб хьа никъ.
Лаьтта ди хулийтар хьо я-кха,
хьо я-кха дунен аьрда ни1...

Хьа кер мо герга я ворх1 сигле,
Ворх1 лаьтта тхона тара да.
Ворх1 лоам т1ехьашка я хьа къайле.
Из ца ховш 1илма дацаргда.

Мичара хьабоаг1а хьа кхоллам?
Мичара долалу хьа духь*?
Хьа са дар хьалхаг1а? е – 1алам?
Мала вергва дейза хьа дух*!

Яг1а хьо хина б1арахьежаш,
Хи чу эг хьа тоам бола сурт...
Хьа 1омахка дошо мос хьешаша?
талг1еша техай дошо сунт*, -

села1ад хьалкхийттад сигала...
Са марх1акхийттаб зизай ц1ов.
Х1анз со се ва Села е Гела!
1ел-Малхамел дар сона хов!

1997 ш.

* оагилгаш – кладовочка, чуланчик
* т1уна – сырой, влажный
* воачабеш – лесные духи
* 1ов – 1.крупа, пшена; 2.икра (рыбная); 3.мох
* духь – начало, исток
* дух – 1.суть, истина, источник; 2.основа, корень, подол
* сунт - дамбы

Menina
09.05.2010, 19:17
Тоти*

Ер я, йоах, хьа даьша
фу доладаь юрт...
Малхбузе морхаша
маьлха дошув лутт.

Товнаш* мо да лоамаш.
Сийна 1енаш* ухк.
Оалхазара ткъамаш
санна – лоамий мохк.

Дукха латт вай хьежаш:
б1аргаш хозлех хьег.
Хьа к1ажараш хьешаш,
мела мухилг хьекх.

К1ала да 1одода,
ингали мо, хий.
Цу чу къедаш куст да,
цунна т1атул кий, -

хьо я из са езар,
хикуст да из хьа...
Пхьуйре. Малх чубизар.
Хьулаялар пхьа* –

хьа даьй баьха овла,
хьа даьй тийкъа юрт...
Гучабаьлар хьовла
санна бола бутт.

Тоти хиннай тхьовра
цун даьли е ц1у...
Хьо я бетта тара.
Тоти я хьа ц1и.

Мичаб хьа истара
ши му1 йола кур*?
Мичаб вай исторе
моцаг1ара мур*?

Мичай вай азале?
Метта дух мичад?
Вахар кхоллалехьа
Мичахьа даьхад?

Йистхилац хьо, д1атулл.
Б1арлаг1а* – хьа сурт!
Ч1ожа* яйга къахь улл.
Къайлабаьннаб бутт.

1997 ш.


• Тоти – богиня луны в ингушской мифологии
• тов – 1.головешка, угли; 2.положение альчика хребтиком вверх; 3.отава
• 1и – 1.тень; 2.пар
• пхьа – 1.кровная месть; 2.село (уст.)
• кур – 1.дуга (часть упряжки); 2.лобная часть животного вместе с рогами; 3.квартал (уст.)
• мур – прогнившая древесина
• б1арлаг1а – призрак
• ч1ож - ущелье

Menina
17.06.2010, 20:40
***

Маьтлоам – даьлий 1арш*.
Бийса. Морхий т1арш.
Хьаг1ар* чу вай ухк,
хьаг1ар чу а – дохк.

Тамашне сурташ
духьала увтташ,
наб кхетац сона.
Тар енай хьона.

Ц1аьхха сомайоал,
мичай со 1а оал,
т1аккха елакъеж...
Дехка-морха хьаж

йоаг1а хьа керта
шийлача мосех...
Хьа бордаш аз лех.
Д1айха да бордаш.

1и морц, хьацар тох.
Фо ях аз хьона.
Хьаг1арашка баьб,
дагадох сона.

моцаг1а-хьалха,
бага фо теха,
мехкараша мел
баь бола даьлий...

Малх хьакхетаргба
хьаг1ар чу кхоанна,
адам, г1оздаьнна,
текъаргда цунна...
Тара хургва из
вай мехка, вайна.

1997 ш.

• 1арш – поднебесье
• пещера, грот

Menina
17.06.2010, 21:08
Б1аьстан юхье язъяь стихаш

Датташта* зиза техад:
к1ай я гаьнаш –
кхувшбоаг1ача мехкарий
уйлаш-г1анаш.

Сийрда я уж, морх санна,
ц1ена - лоа мо...
Кхувшбоаг1а мехкарий ба
даьлий ноаной.

Бага фо е мух теха,
мехкараша,
баьб, йоах (баь хила а мег).
Христос, Кришна.

Ши ц1и я уж? Цхьа дош да?
Малх да ма1ан?
Даьлий хиннаб се-борша*
е кхал-ма1а...

Гурахьа е 1ай ла уж,
дийнлу б1аьстий...
Уж дийнбераш ба цар
нешаш е истий.

Марха къоабала хиллда –
малх – къоабала...
Сомадаха тхо, дийнде
1а, Кибела*!

Оарцаг1а йола тхона,
тха сту – Истар –
Исида (истий Нана,
уст-шу) – Иштар*! –

Ашерата* ашараш
ала, дуне!
(Барче яг1а, Астарта,
ц1еча буне*!) –

Астара* т1а – оахам т1а
(1аьржа ферта),
оахам т1а – истинга* т1а –
дошо фета! –

З1ирг* хецийта фийгага,
маьлха з1и мо
(фуала боаккхаргба из
аьхкий з1имо*)! –

...Х1ай, Зимали, Зимали*,
хьувкъам* балахь!
Бебийталахь тха сула,
божа, бала*!

Божаолг, балаж, бапи,
далма, доалда*
мехкарий къонгий – даьлий
даараш да...

Адамашка а кхоач уж -
дика хьегаш:
той-толакх* деш; дув буаш
е да вуаш...

Да ва даьра е даьла
(вай – цун кечал*) –
ц1ена болча мехкарий
кер чу керчар –

шун юхь е б1аьстий
лаьтта воаг1ар...
Вай мотт мел ба я цун ц1и,
цун ц1ий – чхьаг1ар*! –

Цун ц1ай (вай мата*) – хьаг1ар –
лоаман хар – кер.
Цун дунен т1ара амат* –
оалхазар: кер*...

Ч1агарг хила а тоам ба
е к1ай кхокха.
Къоракхокха къора бац,
къора да аькха,

вешта аьлча, кхуврч, села -
хаьшках хинна...
Йо1 я массе а волча
даьлан нана...

...Дийна ва хьа во1-м, Марем*.
Эшац када!
1оажала хьарак дац ж1арг,
вахара – да...

Б1аьсти я, зазаяьнна,
сув мо, йоаг1аш.
Г1алг1айче, г1озаяьнна,
хургья яхаш.

1993 ш.

• датта – рябина
• се-борша – 1.се – женский(самка); 2.борша – мужской (самец)
• Кибела – (великая мать богов), богиня восточного происхождения
• Истар-Исида-Иштар – богиня, покровительница женщин, ее культ, очевидно, связан с Изидой – древнеегипетской богиней плодородия и волшебства
• ц1е буне – прекрасная природа
• астар – земля
• истинг – войлок (цветной), войлочный ковер
• з1ирг – росток
• з1им – приспособление для молотьбы зерна
• Зимали – одно из божеств ингушского пантеона
• хьувкъам – урожай
• сула, божа, бала – название злаковых культур
• божоалг, балаж, бапи, далма, доалда – кушанья, приготовленные из злаков
• той – пир, празднество
• кечал – 1.материал (строительный); 2.инструмент
• чхьаг1ар – вино
• мата – родина
• амат – облик
• кер – 1.разновидность пещеры; 2. Ястреб
• Марем – святая дева Мария

Menina
28.07.2010, 23:06
Са уст

Са гала, са хара, са цоб* –
са къаьна уст к1аьдбеннабоаб –
нух хьекхадеш улл, тхьайсаб мотт,
дистматах 1оулл йиткъа шод...

Мел дукха дукъ* даьд 1а, са уст!
З1ар мо ба хьо: юаенна, коаст*
санна я фоарт, ц1ог деннад муст...
Бехк бац хьо к1аьдбелар, са уст.

Дика мул бенаб вай шинне.
Бар-барайтта мур* яьккхай вай
укх лаьтта: хоза дар дуне...
Даьхе хинна 1ацар вай ц1ай.

Вайна ца довзаш мехкаш дац.
Вайна уж хийра хиннадац.
Вай даьхад цигашка*, даьжад,
вай дийзад цигашка, доал даьд...

Вай кара я 1уйре, сайре.
Вай кура т1а латтар Лаьтта.
Вай ц1ераш яр 1ура, Сара.
Вай куст-куц дар малхи бутти.

Вайна текъар аьлий, сувнаш,
паччахьаш, зиракаш, ц1увнаш:
доадеш хетона адамаш,
ц1елашка дора хоастамаш...

Вай лоадам лелабеш дар халкъ,
вай ло1амца хьувкъар цун хьакъ...
Вай хулийтар денош, бийсаш,
кхолламаца мел дола бесаш...

1ела кхоачар вай з1анараш –
лир телаш наьха гомашта:
летаеш цар б1аргац1ераш,
са чудолийташ голашта...

Лохе, Лакхе, Юкъе мел дар
вай пурамийца лелаш дар...
...Дагададцар вайна, массехк
эзар шу даьлча, воаш цхьа наьхк

мара хургдоацалга алхха...
Дицдаьд х1анз халкъаша, хьалха
вайна шоаш сужд даьлга, вай куст...
- Хьалг1атта, болале, са уст!


• гала, хара, цоб – бык (устар)
• дукъ – 1.ярмо, бремя, гнет; 2.гряда, горный хребет
• коаст – кора (древесины)
• мур – прогнившая дисциплина
• цигашка - там

Menina
16.08.2010, 01:18
Кхолламхочун никъ

Юха ма саца, к1аьд ма ле.
Лоаман бухь* баккха.

Хала да дехках чакхвала.
Хала да морхел лакхвала.
Б1огора ух 1очухьажача,
дог во хул. Х1аьта а –
юха ма саца, к1аьд ма ле.
Лоаман бухь баккха.

Къайлаваргва хьо нахах,
де доацаш вовргва.
Вовзачар, везачар вицвергва.
Далла мара хозаргъяц
лувкхера хинна хьа оаз.
Цхьоал йоссаргья хьога.

Хала я урхе. Х1аьта а
ураг1а боаца никъ
вахара никъ бац.
Юха ма саца, к1аь ма ле.
Лоаман бухь баккха.

Далла мара ца дайнар
гургда хьона лакхе.
Далла мара ца хайнар
ховргда хьона лакхе.
Даьла мара ца кхийнначох
кхувргда хьа дог-са.

Юха ма саца, к1аьд ма ле.
Лоаман бухь баккха.
Лоам хила, лакхале хила.
Даьлаца д1аэ... Т1аккха,
Даьла воссача хана
лаьтта а вессе,
ловзаш доахкача берашца,
бер хиле, ловза.

1990 ш.

* бухь – верх, вершина, конец

Menina
28.11.2010, 18:20
Моакхаза* кхера

Со г1алг1а ва.
Са гаргала гаргара дай -
гаргараш,
х1аьта кхоачара
мехкара мехкарий-ноаной -
хьаьрса-ал мосаш
хинна алсамаш.

Дукха мехкаш дайзад сона,
дукха лаьтташ хьийсад аз
Г1алг1айче - Эса-ч1ожа кхачалехьа,
йовзалехьа Г1инбухен Кавказ:
Албани,
Урарту,
Митани,
Хетта...
Уж еррига йистеш - са дега йистош -
са уйлан галахьуокхаре -
са халкъа вахара наькъо лусташ*
в1ашаг1хетта...

Йийзай сона
дахка дезденна
шим* къовлабенна шинар*
санна йола Шинар -
Шумер.
Йовз хьалдий Ура
х1ара Урам,
Гудеа, Галгамеш
хиннав со цига.

Ца кхеташ, ца кхоачаш моттиг яц:
Г1ирма аре - Галгари,
К1олхит1е, Мисаре,
Сури, Сиккам...
Евразе мел долча къамашца
д1аийнад,
Евразе мел долча къамех
хьахиннад
са къам!

Тайп-тайпарча бесай села1ад,
бес-бессарача зизай ц1ов*, -
са з1амига турпала халкъ,
дунен т1а ма хоза тов!
Дикаг1а мел йола оамалаш
йохк хьох,
хозаг1а мел дола г1улакхаш
доахк хьох!

Хьо тара да
кхыча къамашта, са халкъ, хьай хьашташца*.
Хьа вошал да
дунен т1а мел даьхача е дахача халкъашца.
Палеолита, мезолита ханашкара хьабоаг1а
хьа ира, шира мотт.
Филантроп хиннавац, синантроп хиннав
хьа сийлахьа Пхьармат!

Аз доккхал ду
се г1алг1а волаш.
Г1алг1айче
сай даьй мата йолаш.
Г1алг1ай мотт
сай наьна мотт болаш.
Лаьтта мел долча метташца
бувзабенна ба са мотт.
Лаьтта мел долча мехкашца
хоттабенна ба са мохк.

Цхьаъ да лаьтта.
Цхьаъ да халкъ.
Цхьан Дешах-Уйлах хьахиннад
Айлама мел дола метташ.
Халкъаш, метташ - вежарий,
мехкаш, лаьтташ - лоалахой.
Лоалахоех-вежарех латт
еррига адамле.

Х1аьта а
машар бац Лаьтта.
Миллионаш шераш хьалха
шин кога т1а эттача маймало
хьалъийцача моакхазача кхерах
кхераме герз хиннад х1анз...
Герз да приматах саг ваьр...
Герз да сагах... йокъ* ергъяр,
нагахь вай кхетам
д1ахо йодача хана
сома ца боале,
къахетаме ца хуле...
Тайп-тайпарча нигаташа
дийкъача доккхача дунен т1а
юкъара ди хинна д1аэттаб
т1ом хьарах бола кхерам.
Т1ема чу латт адамаш.
Массе а миноте,
са ца хьегаш, къахьегаш,
цар кулгашца хьа мел дер
т1ема еча кийчено д1адуъ...
Т1ом - Ваал, Молох, Марс!..
Синнела-боарана*
шоай синош кхухь цунна наха...

Бутув* шан замалахьа -
д1унгала г1ора мураг1а*
баьдеча хьаг1ар чу ше 1омаяьча оамалех
къаста тигац
Бетта т1а кхаьчача саго...
Бакъда, вай хана
валар да, х1алакхилар -
алхха
Х1омо Х1абилис мара ца хилар,
робот хилар...

Дицде йиш яц саго
моцаг1а денца
ше саг хила г1ийрталга.
Кизгаь чу санна,
исторе чу хьежаш
хила веза из тахан.
Т1аккха мара ховргдац,
могаргдац цунна
ц1ена кхоане хьакхолла.

Хьат1акхаьчай
вай Лаьтта - планета
Ц1еча Жайна т1а
д1аязде деза ха.

Со г1алг1а ва.
Г1алг1а волаш,
г1алг1ай мотт лебеш,
г1алг1ай мехка-мата
ваха безам ба са
дуне мел латт -
абаде* ди далцца.
- Амин!

1986 шу

* моакхаза - кремневый
* луста - мотаться
* шим - вымя
* шинар - телка (в возрасте до 2-х лет), нетель
* ц1ов - сноп
* хьашт - нужда, потребность
* йокъ - зола, пепел
* синел - жертва, жертваприношение
* боара - поминки
* бутув - плотный
* мура - гнилой
* абаде ди - судный день

Menina
13.05.2011, 12:10
***

Тийрк да увг1ар?
Ди да къувкъар?
Хьалхьеж со, 1охьеж.

Хий терко Тирко.
Бер терко нанас.
Дош терко аз.

Тийрк ала ховш. Тийрк даккха ховш
хила везар со. Вай лоамий илли да
Тийрк.

Menina
13.05.2011, 12:13
***

Йист х1ана хилац хьо?

Малха з1анаршца
де соца къамаьл -
со кхетаргва хьох.

Дог1ан т1адамашца
де соца къамаьл -
со кхетаргва хьох.

Хьашт дий - лайчоалпашца,
лоамашца, морхашца...
Со-м атта кхет.

Безамо хьийха ва со.

Menina
24.06.2011, 23:24
Са ди

I. Ди

Со теш Даьлах,
бакъда, са ди
са даьй мохк ба.

II. Тешам

Со теш лоамех,
со теш шовдех,
со беш баьцех,
со теш гаьнех,

со теш михах,
со теш малхех,

со теш мехках,
со теш меттах.

III. Ламаз

Аз нигат ду
сай мотт цхьаъ бе,
сай мохк бакъбе.

Дунен т1а вахаш
айса мел йоаккха ха
сай халкъа хетае.

IV. Маьл

Са мохк, укх пхийтта шера,
се сакхетаме хилча хане,
хьох къаьста волаш а,
хьоца цхьана волаш а,
дийнахьа а бус а, хьо дагабоалаш,
айса мел яздаьча иллех бола маьл

эггара хьалха хьона лу аз,
т1аккха хьа лоалахошта лу,
т1аккха - дерригача дененна.

Лиреи совг1атеи велахь со,
мулкахи даржахи лакхвелахь со,
хьа ва.

V. Ду1а

Са халкъ,
гешт делахь сона,
къахетам белахь.

Низ балахь - ч1оаг1а хила,
са далахь - майра хила,
ц1ий далахь - ц1ена хила.

Хьай ц1ерах ма ваккхалахь,
хьай уйлах ма ваккхалахь,
хьай чуртах ма ваккхалахь.

Хьо бахьан вах со,
хьо бахьан лел со,
хьо бахьан лергва.

1970 шу

Menina
29.11.2015, 22:36
Сахьатах дола баллада

Со вар
сахьат
диийна хилац мотташ.
Со вар
сахьат
денна хилац мотташ.
Со вар
сахьат
алхха
сахьат мара дац мотташ.

1ай дар из.
Кхойтта шу Сибарег1а а даьккха,
ц1абоаг1ар вайнах.
Берригаш а
корашка латтар,
х1анз-х1анз воай Нана-Кавказ
гургья вайна, хеташ.

Т1аккха, ц1аьхха, лом эккхаш мо,
ц1ог1а даьлар цхьаннега:
"Лоамаш! Хьажал, нах! Лоамаш!
Вай лаьтта да йода ц1ермашен х1анз!"

Нах корзаг1баьлар.
Бераш мо, г1адбахар къонахий, -
ц1абоаг1ар уж.
Х1аьта цар бераш
маьлхара дар, къоаной мо...
Цар кхетадацар
шоай даьй г1адбахар, -
цар Даьхе
мехкахбалар яр.

"Нах! - аьлар цхьан воккхача саго, -
шоашка долчо, фуннаг1а дале а,
вай мехкара х1ама сердалга даккха.
Б1аргабайта цунна вай сиглен малх! -
т1аккха, баргашкара хиш д1а а даь. -
"Хоастам хьона, тха мохк! Хоастам!" - аьнна,
кисара лаьтта хьалдаьккхар цо,
лаьтта - молха санна - шод баь,
к1айча кисена юкъе доалла.

Нах кисашка кхувда баьла.
Цхьане хьалдаьккхар тепча инза,
вокхо - чокхе буста,
кхоаллаг1чо моакхаза кхерилг.

"Аьъ! - иккхар са даьвешийга, -
Сахьат ма дарий сога! Сахьат! -
лоацавенна лаьттавар из х1анзалца. -
Я, везан Дала я1! Лелаш ма дий ер!-
бос а баха, кхайкар из. -
Лелаш! Хьажал, нах! Лелаш!"
"Сахьат-м дилла а хул лелаш", -
аьлар цхьанне, бегаш беш мо.
"Хилац даьра дилла-м! - йоахар са даьвошас. -
Вай мехках даьхача дийнахьа денца
саца лаьттад ер..."

Сона ховр, сай даьвоша бакъ лувлга.
Сона дукхаза а хезадар, цо дувцаш,
вай мехках даьхача дийнахьа денца
долалац ший сахьат, яхаш.
Бакъда, цо боча леладора из -
мехкара х1ама доландаь -
ца къасташ,
моцалла ше к1алвисача хана а.
Цудухь вар из сел корзаг1ваьнна х1анз.
"Сахьат лел! Сахьат лел! - йоахар цо. -
Кхойтта шера ца лийнна сахьат!
Хьажал, нах! Хьажал!
Х1анзза доладеннар ер!"

"Сенах тамаш ю 1а, ва з1амига саг!
Ший даьй мехка кхаьчад из х1анз, -
аьлар цхьан, лоамаш мо, къаьнна,
йоаккха к1ай модж йолаш волча къоаночо. -
Ший лаьтта кхаьчад!..
Хоастам хьона, тха мохк! Хоастам!"

...Сацар
кхойтта шера новкъа ена ц1ермашен...

Т1аккха хайр сона,
сахьат дийна хулга.
Т1аккха хайр сона,
сахьат ценна хулга.
Т1аккха хайр сона,
сахьат
алхха
сахьат хинна ца 1алга.

1969 шу.

Menina
14.12.2015, 23:17
Лоаман Г1алг1айче

Хьерак1ийг санна йола Г1алгайче,
Хьона т1а ца отташ фу дисад!
К1езига хеташ йоассаяр хьа че –
укхаза х1анз рельсаш йохкаш латт.

Хьанна? Сенна? Мича вугаш я уж?
Дохадаьд Келера кашамаш.
Дохаргда кхы а! Никъ мел ба хьагуш
Я «Камацой» ира батамаш.

Чулехкай мехка японций «кераш»
(вай техника Лоам – керза: шира).
Американций студебеккераш
санна шовзткъеи диълаг1ча шера.

Чухьалхаб т1еххьа исторе хуллаш,
муръенна т1ехкаш цар фега йоах.
мукхдиаь г1аг1а мо я цар уйлаш.
къарлуш, къаьрадар фаьра да, йоах.

Леймение Озигаи юкъе
бетонах бутув г1оташ еш боахк:
- Кхачан программа д1ахьоча даькъе
дакъа лоацаш ба вай лоаман мохк!

Дукха дайнад хьона, са Г1алг1айче!
1а ца озаш 1азап лаьтта дац.
Бакъда, цхьанна а шера ткъоалаг1ча
б1аьшере санна хьо ейхаяц.

Сибарег1а бахийтаб хьа дезал.
Цар фу цига лергда, аьнна, хет.
Бар-барайттаза дийкъад хьа доазув –
цхьаккха висавацца кхоачаш ц1етт.

Чудийттад тховнаш элгаций, ердий,
ц1ераш етташ доагадаьд декъий
кашамашка… Шоай хурдаь хьо хурдий –
яккха, йоае г1ийртаб моастаг1ий.

Дуне мел латт ше даьхача мехках
Даьккхар тийшача балхаца халкъ.
(Г1оазота бараш шоай лаьтта ахка
бисар). Маьрешка кхаьчар цун хьакъ.

Кхойтта шера, чхьаг1алкхаш а ц1увзаш,
Баьсса лаьттар хьо, са лоамий мохк…
Шоаш даьчох в1алла эхь-бехк ца хеташ –
укхаза х1анз рельсаш яхка боахк.

1986 шу.

dt52
28.06.2019, 06:02
Режиссер, исследовательница творчества ингушского поэта и художника Али Хашагульгова, которому на этой неделе исполнилось бы 76 лет, Хава Хазбиева рассказала “Фортанге”, почему важно посмотреть ее фильм о Хашагульгове и в чем сложность изучения его наследия
https://fortanga.org/2019/06/podvig-spaseniya-yazyka/#more-3551

Menina
22.09.2019, 16:00
Х1ирий Агкацеви Г1алг1ай Алмацеви

Вай лаьтташ хьадала дезаш хиннад, йоах,
вай юрташ хьа ца луш йисай, ма дувц,
Агкацевс х1ирашка даьча амарах:
"Г1алг1аш шоай ц1еношка чу ма бита." - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалалй, валалай!

Т1акха бахар, ма йоах, г1алг1ай къаьна къоаной
Агкацев ваг1ача ингале коана1арга:
"Ва тха тхов т1акхета хьона, ва х1ирий паччахь!
Мукъабалийта тха мохк хьай нахах!" - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

"Шо ма го са б1арга, шо ма хаза са лерга, -
оалаш ле ваьлар, йоах, х1ире г1алг1ашка, -
Шоай паччахь-да волаш деций шо, г1алг1ай!

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Т1аккха бахар, ма йоах, г1алг1ай къаьна къоаной
Алмацев ваг1ача ингале коана1арга:
"Ва воацаш валар хьо, ва г1алг1ай паччахь!
Хьабаккха вай мохк х1ирашкара!" - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

"Со ма го шун б1арга, со ма хаза шун лерга, -
оалаш ле ваьлар, йоах, г1алг1а г1алг1ашка. -
Шо сенна дехкад со вахача коа т1а?
Са кара х1ама мичад сай истол мара."

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Юха а дийхар, йоах, г1алг1ай къоаноша:
"Ва винза валар хьо, ва г1алг1ай паччахь!
Чудаха ц1а мичад тха, - аьнна, -
хьабаккха вай мохк х1ирашкара!" - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Юха а аьлар, йоах, г1алг1ай паччахьо:
"Шо сенна дехкад со вахача коа т1а?
Балхах вохорг ма вий со, шо даьхкалга хой.
Чинах лохверг ма вий со, оаш яхар дой.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Кхозалаг1а дийхар, йоах, г1алг1ай къоаноша:
"Ва венна вила хьо, ва г1алг1ай паччахь!
Ц1и ювза кхуврч болаш мичад тхо, - аьнна, -
хьабаккха вай мохк х1ирашкара!" - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!


Кхозалаг1а аьлар, йоах, г1алг1ай паччахьо:
"Шо сенна даьхкад со вахача коа т1а?
Дезал кхаба безаш ма вий со, - аьнна, -
Пенсе ваха везаш ма вий со." - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Вай лаьтташ хьадала дезаш хиннад, йоах,
вай юрташ хьа ца луш йисай, ма дувц,
Агкацевс х1ирашка даьча амарах:
"Г1алг1ай шоай ц1еношка чу ма бита." - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Вай лаьтташ хьадаха дезаш хиннад, йоах,
вай юрташ хьа ца йоахаш йисай, ма дувц,
Алмацевс г1алг1ашка даьча мукъарлох:
"Пенсе ваха везаш ма вий со." - аьнна.

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

Вай лаьтташ хьадаха дезаш да, вайнах,
вай юрташ вай хила езаш я, вайнах,
Агкацев вай мехках воале а.
Алмацев ший пенсех воале а!

Валалай, ялалай,
ялалай, валалай!

1972 шу.

Menina
02.10.2019, 15:50
Балхах дола илли

- Болх бе, болх бе, болх бе,
болх ца бер суд яь 1охьоргва...
- Бергбар - баларе-м - даа дезаций?
Бергбар - баларе-м - дувха дезаций?
Т1ой-Юрта болх бац, Долакх-Юрта болх бац,
Наьсаре болх бац, Вокзале болх бац...
- Т1ой-Юрта болх хилча, Долакх-Юрта болх хилча,
Наьсаре болх хилача, Вокзале болх хилча -
х1ирашта балхаш де лай безаций?
Х1ирашта 1унал де 1уй безаций?

Езткъа машен массе а 1уйранна
Буро т1а хьалйода г1алг1ай ийце,
езткъа машен массе а сайранна
Буро т1ара ц1айоаг1а г1алг1ай боалош.

- Болх бе, болх бе, болх бе,
болх ца бер суд яь 1охьоргва...
- Бергбар - баларе-м - чуваха ц1а дезаций?
Бергбар - баларе-м - 1овижа мотт безаций?
Яндаре болх бац, Сурхот1а болх бац,
1аьлий-Юрта болх бац, Аьлтий-Юрта болх бац...
- Яндаре болх хилча, Аьлтий-Юрта болх хилча,
Сурхот1а болх хилча, 1аьлий-Юрта болх хилча -
х1ирашта боацабе кхалнах безаций?
Х1ирашта бовха ма1а нах безаций?

Езткъа машен массе а 1уйранна
Буро т1а хьалйода г1алг1ай ийце,
езткъа машен массе а сайранна
Буро т1ара ц1айоаг1а г1алг1ай боалош.

- Болх бе, болх бе, болх бе,
болх ца бер суд яь 1охьоргва...
- Бергбар - баларе-м- ваха везаций?
Бергбар - баларе-м - лела везаций?
Берригача г1алг1ай мохка болх бац,
дерригача г1алг1ай халкъа болх бац...
- Берригача г1алг1ай мехка болх хилча,
дерригача г1алг1ай халкъа болх хилча -
х1ирий мохк хьано тоабергба?
Х1ирий халкъ хьано кхоабаргда?

Езткъа машен массе а 1уйранна
Буро т1а хьалйода г1алг1ай ийце,
езткъа машен массе а сайранна
Буро т1ара ц1айоаг1а г1алг1ай боалош.

1972 шу.

Menina
09.10.2019, 16:17
Мохк мукъабалара ц1ей

(23 февраль)

I

Эзараш шераш дар, са мохк,
са нах хьа даькъа т1а баха:
хьа лаьтташ оахаш,
хьа цонаш хьекхаш,
хьа иллеш доахаш,
хьа говраш хехкаш.

(Туркий мехка дах тхо х1анз,
Туркий мехка лел, -
х1иречо Кундуховс
1ехадаь д1адига.)
Хьо мукъабаьннаб,
хьо мукъабаьннаб, са мохк,
хьай нахах! -
Февраль бетта ц1ей да
хьо мукъабалара.

II

Эзараш шераш дар, са мохк,
са нах хьа даькъа т1а баха:
хьа лоамаш дезаш,
хьа шовдаш мелаш,
хьа хьунаш техкаш,
хьа ордаш оардаш.
(Сибарег1а дах тхо х1анз,
Сибарег1а лел, -
Береи Сталинеи
низаг1а 1одига.)
Хьо мукъабаьннаб,
хьо мукъабаьннаб, са мохк,
хьай къамах!
Февраль бетта ц1ей да
хьо мукъабалара.

III

Эзараш шераш дар, са мохк,
са нах хьа даькъа т1а баха....
Х1ирийи г1аскхийи
бах х1анз хьа юрташка.
Х1ирийи г1аскхийи
лел х1анз хьа хьунашка.
(Х1ирашеи г1аскхашеи
оах х1анз тха лаьтташ.
Х1ирашеи г1аскхашеи
охк х1анз тха лоамаш.)
Хьо мукъабаьннаб,
хьо мукъабаьннаб, са мохк,
хьай халкъах!
Февраль бетта ц1ей да
хьо мукъабалара.

1972 шу.

Menina
23.10.2019, 13:12
Мухажарий илли

Кховра* мо йолча
г1омарий ара*,
ч1уг етташ йода
инкалий ковра*.

Чаккхе яц наькъа.
Беза ба мухь а.
Саг вац д1ахаза
ц1ог1а а мухь а.

1и морц*, кхакхйийрза*, -
фо дац садаккха.
Дега чу санна,
цхьоал я гобаьккха.

Чаккхе яц наькъа.
Беза ба мухь а.
Саг вац д1ахаза
ц1ог1а а мухь а.

Богапхьид я ха.
Болам* ба уне*.
Малхара каша
санна да дуне.

Кховра мо йолча
г1омарий ара,
ч1уг етташ йода
инкалий ковра.

Йилбаза* г1алаш
гу анайисте*...
Мичай хьо, мичай,
Нана-Даькъасте*?

1967 шу.

* Кховра - не нашла в словаре значение
* Г1омара аре - пустыня
* Ковра - не нашла
* Марца (морц, марцад) - палить, обжигать
* Кхакхйийрза - не нашла
* Болам - движение, темп в работе
* Уне - хронически больной
* Йилбаз - черт, бес, сатана
* Анайисте - может быть от слова "Анаюх" - 1.горизонт (восточный); 2.на заре
* Даькъасте - не нашла (может от слова "Даькъала"?)

Menina
08.11.2019, 00:02
Г1алг1ай бала

Дунен т1а моттиг яц
тхо, г1алг1ай, ца кхоачаш,
лаьттан т1а ч1егилг яц
тха, г1алг1ай, т1ехк йоацаш, -
Казахстане дах тхо,
Сибарег1а ма дах,
маца дахаргда-теш
тхо Г1алг1айче, ванаг1!

Ма хила сов къаьра*,
ма дувца сел харцдар, -
тхогахьа ва Даьла,
тхогахьа да бакъдар!
Дехац оаха доацар,
оаха ех тхоай Даьхе -
даьтт1а дог мо йола
тхоай Нана-Г1алг1айче!

Дукха шераш хьалха
даьча мехках даьха,
лелаш да тхо пана*,
михоударг* санна...
Дейнад тхона 1аьржа,
лейнад оаха къе 1анз*.
Диъ даькъа деха дах
тха з1амига къам х1анз.

Ма хила сов къаьра,
ма дувца сел харцдар, -
тхогахьа ва Даьла,
тхогахьа да бакъдар!

Дехац оаха доацар, -
оаха ех тхоай Даьхе -
даьтт1а дог мо йола
тхоай Нана-Г1алг1айче!

Мел хьежа деза тхо,
мел хьега тха деза!
Безац тхона кхы мохк,
тхона тхоай мохк беза!
Ма г1ерта тха сабар
дохаде, ва 1аьдал! -
1айха даьча вонна
тхона х1анз 1а жоп лел!

Ма хила сов къаьра,
ма дувц сел харцдар, -
тхогахьа ва Даьла,
тхогахьа да бакъдар!
Дехац оаха доацар,
оаха ех тхоай Даьхе -
даьтт1а дог мо йола
тхоай Нана-Г1алг1айче!

11 май, 1990 шу.

*къаьра - ложный
* пана - необитаемый
* михоударг - ?
* 1анз - ?

Menina
21.11.2019, 13:51
Кегирхой илли

Йо1

Хьадувла, вежарий,
илли аргда вай -
дог долчун дог дохош.

З1амига саг

Хьадувла, йижарий,
йиш локхаргья вай -
уйла йолчун уйла д1ахьош.

Цхьана

Вайга воай мехка
ма даха ма йоахий,
вайга воай мехка
ма лела ма йоахий.
Моцаг1а денца
вай дола мехкаш
вайгара ма даьхад.
Моцаг1а денца
вай долча лаьттах
вай овлаш ма даьхад.

Йо1

Аькхо жа1ул* санна,
дохадаь, лел вай,
лелхадаь, лел вай.

З1амига саг

Михо г1аьнаш санна,
легадаь, дах вай,
г1овттадаь, лел вай.

Цхьана

Вай яц ма йоахий
вай наьна Мочкъий-Юрт,
вай яц ма йоахий
вай герга Буру, -
Мочкъий-Юрт еций
вай наьна Мочкъий-Юрт,
вай къаьна Мочкъий-Юрт,
Зовра-Коа еций
вай герга Буру,
вай шира* Буру!

Йо1

Хьадувла, вежарий,
илли аргда вай -
дог долчун дог айдеш.

З1амига саг

Хьадувла, йижарий,
йиш локхаргья вай -
уйла йолчун уйла хьоаеш.

Цхьана

Воай я, аргда вай,
вай къаьна Мочкъий-Юрт,
воай я, аргда вай,
вай шира Буру!
Моцаг1а денца
вай дола мехкаш
воай да, аргда вай.
Моцаг1а денца
вай долча лаьтта
воаш дахаргда вай.

Йо1

Хьадувла, вежарий,
илли аргда вай -
дог долчун дог г1оттош.

З1амига саг

Хьадувла, йижарий,
йиш локхаргья вай -
уйла йолчун уйла лотош.

Цхьана

Хьайоахаргья вай
воай сийна юрташ!
Хьадоахаргда вай
воай сийрда ц1енош!
Хьабоаккхаргба вай
воай хоза мохк -
Дала аьнна дале!
Хьабоаккхаргба вай
воай г1оза мохк,
хьабоаккхаргба...

1972 шу.

* Жа1у - чабан
* Шира - старый, древний

Menina
16.12.2019, 23:22
Боккхача наьха назам-зикар

Вай мотт-м дийна ба, -
ла-иллах1-илла-лах1!
Вай мохк-м болаш ба, -
ла-иллах1-илла-лах1!

Из Буру вай еций, -
ла-иллах1-илла-лах1!
Вай пачхье хургъеций, -
ла-иллах1-илла-лах1!

Цхьа цхьоаг1о хургья я вай, -
ла-иллах1-илла-лах1!
Цхьа ч1оаг1о хургья вай, -
ла-иллах1-илла-лах1!

Къаман барт вай хургба, -
ла-иллах1-илла-лах1!
Къаман яхь вай хургья, -
ла-иллах1-илла-лах1!

Вай къам-м долаш да, -
ла-иллах1-илла-лах1!
Вай мохк-м вай хургба, -
ла-иллах1-илла-лах1!

1987 шу.

* Х1ара строфана т1ехьа барх1азза "ла-иллах1-илла-лах1!" доаладе деза.

Menina
26.12.2019, 23:51
Ага т1ара илли

Тхьовса, са к1аьнк, тхьовса.
Тхьайсаб хьона вай етт.
Тхьайсаб хьона вай пхьу*.
Тхьовса, са к1аьнк, тхьовса.

Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.
Тхьайсай хьона вай г1аж.
Тхьайса хьона вай вир.
Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.

Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.
Тхьайсаб хьона вай мохк.
Тхьайсаб хьона вай нах.
Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.

Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.
Хьалкхийча - слесарь хургва хьо
Наьсаре йиллача заводе...
Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.

Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.
Хьалкхийча - салте хургва хьо
Германе латтача эскаре...
Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.

Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.
Хьалкхийча - завсклад хургва хьо
Мангышлаке е Якуте...
Тхьовса, к1аьнк са, тхьовса.

1968 шу

* пхьу - пес, кобель

Menina
10.01.2020, 01:00
Ви1ийга

Са во1, хьо-м тара ва сона.
Тара ва хьай нанна. Тара ва
хьай даьшта. Тара ва хьай къонгошта.
Тара вай хьай мехка:
лоамашта, шовдашта, иллешта, ашарашта,
оазарашта*, оалхазарашта, оакхарашта, оахамашта*.

Хьо х1анз а з1амига ва. Цхьа шу, ши шу,
кхо шу мара
хургдац хьо ваь. Цхьа ди, ши ди, кхо ди мара
ца хила а мег. Хац сона хьо маца ваьв:
селхан ваьв, тахан ваьв, кхоана ваьв...

Цу хана со ц1аг1а вацар, мехка вацар,
лаьтта вацар...
Цу хана со, хьо вича хьа нанас хьона доахаргдола
илли яздеш ваг1ар, ага т1ара илли.
Хацар сона хьо ваьлга, хацар хьо вергволга.

(Сона цхьаккха а х1ама хац,
сона цхьаккха а х1ама гыц,
сона цхьаккха а х1ама хазац, яздеча хана,
эг1аваьчоа мо мара, тувлавенначоа мо мара...
1а ма язделахь воккха хилча -
дог доацаш хургва хьо.)
Хьа нанна-м ховр, хьа нанна-м гора,
хьа нанна-м хозар...
Наьна дог бочаг1а да, наьна б1арг сийрдаг1а ба,
наьна лерг сомаг1а да.
Сий делахь цун, ларх1алахь из, езалахь из.
Хьа даьна а езаргья из, хьона езаш хилча.

Малав хой хьона хьай да? Хаций?
Цунна шийна а хац ше малав.
Ц1и йолаш вац из, г1ала йолаш вац из,
мохк болаш вац из, мотт болаш вац из...

Хьо мара х1ама дац хьа даь-м, хьо мара...
Хургвола хьо, хила мега хьо, винза вола хьо.
Иштта динза хул гурахьа е 1ай зиза, оалхазар.
Иштта йинза хул массе а хана уйла, мукъле.

Нана эш шедолчоа. Нана йоацаш х1ама хилац.
Хьа а хила еза хьай нана, да хилар-м к1езига да.
Мичара лохаргья вай из? Мичара? Мичара?
Вешта, хьа-м да а вий-хьог1...

Вац... нана а яц... хье а вац...
Хьахьалхавалал т1аккха, новкъостал дел
хьай хургволча даьна хьай хургйола нана лаха.
Хьона дикаг1а короргья из, хьо цун кер чу вах...

Иштта кораю лоамашта сигле.
Иштта кораду шовдашта аьли*.
Иштта корабу гаьнашта мух.
Иштта корадаьд сона е илли.

Ма хеталахь, ер ага т1ара да. Дац...
Ага т1ара илли-м х1анз я хьалха да язде.
Ага т1ара илли-м ага хилча мара хургдац,
хургдац - со хилча мара, хьа нана хилча мара,
хьо хилча мара.

1969 шу.

* Оазаршта - ?
* Оахамаш - пашня, пахота
* Аьли - овраг, пропасть

Menina
02.02.2020, 01:50
Наьсарера йиъ йо1

I. Фатима

Оаг1ув а баьккха
латтар из...

Аьхкий кхаьча к1и кха* санна бола
Наьсарера моажа* мух
марх1а а белла,
ший ц1еча ц1астах яь
к1удалгаш* мо йолча
ерзанча
нийсача настаргашта*.

Ва мичара яьхкар-теш х1анз,
г1алашка кхалнаха
шоай кепа техача мо йола
хоза настараш чулечкъаю,
хьамчах* йича санна йола
1аьржа пасаташ*?
Гоама я сона уж!

Шоай ирача ц1огамаш т1а
ура а айтта,
текхаргаш доаг1аш санна
хет сона,
асфальта т1а г1олла,
уж т1а а ювхаш,
хи тоатолг санна
ловзаш хьалйоаг1ача
йи1ий настараш яйча...

1аламо кхеллача бесса
дита мегаргдацар-теш х1ама?
Сенна дехк б1аьстий
зизаш т1а каьхата бетташ*?

Оаг1ув а баьккха
латтар из...

Иштта латташ хул
хьунаг1а
лакхача чхара* т1а
лийг, -
акха 1аламан дийнат*, -
в1алла дага а доацаш,
цхьан хена* т1ехьашка
шийга хьежаш,
шийх хьегаш,
герз 1о а хийца,
чарахь* латталга.

II. Марет

Марет,
ма ц1ена да-кх хьа б1аргаш,
ма хоза да-кх хьа б1аргаш,
ма дика да-кх хьа б1аргаш.
Берал дагадеха латт со.

Дагадеха
з1амига волаш,
кхоачаш меттара
хьал а г1атталехьа, -
нана т1ехьа кхайкашшехьа даггара,
се атаг1а адар.

Хьасташ доахкар цига.
Ц1ена, хоза, дика
лоаман хьасташ.

К1ирвалле*,
духлохамхо* санна,
б1арахьежаш ваг1ар со царна.

(Цу хана денца -
кизгах со тешац -
сай сурт бакъ хьахьокхаш
х1ама дайнадац сона,
х1анз хьа б1аргаш мара).

Т1аккха, 1от1а а виже,
кхоачаде мо, барташ а доахаш,
хьа ц1ена, хоза, дика б1аргаш
мала са йиш хилча!..
Марет.

III. Лейла

Лейла.

(Са корага уллаш
к1ай шифона ялара, -
ла-ла-ла!)

Лейла.

(Са на1арга уллаш
панбархат* далара, -
ла-ла-ла!)

Лейла.

(Са ял-ц1аг1а* ухкаш
ц1е к1увсаш далара, -
ла-ла-ла!)

Лейла.

(Цар т1а соца ловзаш
са везара валар, -
ла-ла-ла!)

Лейла.

IV. Лиза

Ма хьежал харцахьа,
т1ехьювлаш, Лиза!
Уж къона денош,
вай цхьанна лейза,

дицдалийтад 1а
хьалкхийна яьлча,
кхы везавенна -
цкъа б1аргавейча.

Хьогвенначо ара
хий лехаш санна,
лех аз хьо, хьегаш,
сел езаенна.

Гуйранна 1олег
гаьн т1ара г1аьнаш.
1уйранна д1адоал
метта гу г1анаш.

Хоза я, яхаш,
ма дел-хьай доккхал,
хила баха сийг мо
йовш хул из хозал.

1968 шу.

*ц1аста - красная медь
*моажа - оранжевый
*к1и - пшеничный
*кха - поле, пашня
*к1удалг - кувшинчик (чтобы носить воду)
*настарг - (ност - настаро - настараш) - голень
*хьамча - резиновый
*пасаташ - ?
*бетташ - ботт - конверт (видимо)
*чхар - стальная порода, глыба
*дийнат - ?
*чарахь - охотник
*хена - (хи - хено- хенаш) - дерево, ствол
*к1ирвалле - пристально
*духлохамхо - (дух - истина, лохам- искание. духлохамхо - искатель истины (видимо)
*панбархат - ?
*ял-ц1а - ?

Menina
13.02.2020, 17:14
Саг

Саг, фу дергдар 1а, хье оалхазар хилча?
Мича хетаргьяр хьона дикаг1а:
сигала хетаргьяр е лаьтта хетаргъяр?
Мича бергбар 1а б1и?
Гаьн т1еи? Ц1ен т1еи? Баьцийлеи?
Мишта хетаргдар хьона, из бохабича,
боагабича, фуаш лочкъадича, к1оригаш йоайича?

Саг, мишта вахаргвар хьо, хье оалхазар хилча?

Саг, фу дергдар 1а, хье аькха хилча? Аькха-борз,
дийнахь а бус а, топаш бе йоахкаш, т1ехьа лелаш
чарахьаш а болаш...
Мичахьа доахаргдар денош? мичахьа йоахаргъяр
бийсаш?
Мишта хетаргдар хьона, гаьнаш т1а, ц1енош т1а, б1оаг1аш т1а:
"Бертий йоае!" - яхаш, хьалтеха доахкаш каьхаташ
дайча?
Фц дуаргдар 1а? Фу маргдар 1а? Фу е мала
лоарх1аргдар аькха?

Саг, мишта вахаргвар хьо, хье аькха хилча?

Саг, фу дергдар 1а, хье хьайба хилча? Говр, етт, вир,
гамаж, устаг1а, уст... Мишта хетаргдар хьона
хьайна шод етташ,
г1адж етташ, ветташ, вохкаш, эцаш, лоргаш,
т1абаг1аш, дукъа* воаллош, г1аба* теха лелош,
д1авийхка лоаттош,
т1аккха - мецбелча - бейначарна синнела* е
дийначарна хьоалчаг1ана лаьрх1а,
когаш дийхка 1о а теха, шалта хьокхаш,
урс хьокхаш?

Саг, мишта вахаргвар хьо, хье хьайба хилча?
Саг, фу дергдар 1а, хье га хилча?
Саг, фу дергдар 1а, хье буц хилча?
Саг, фу дергдар 1а хье хий хилча,
кхера хилча, чкъара хилча, зунгат хилча?

Саг, фу дергдар 1а, хьа Саг хилча?
Бокъонца вола Саг, -
дег1 а долаш, дог долаш, са а долаш,
кхетам а болаш, хьаькъал а долаш, безам а болаш.
Фу даа деза а ховш, фу мала деза ховш,
сигле санна, шовда мо, ц1ена а волаш?

Воахалургварий хьо,
лелалургварий хьо,
бакъдар мара ца дувцаш, дикадар мара ца дезаш,
хозадар мара ца леладеш,
хьаьналдар мара ца деш,
паччахьа ца хулаш, лай ца хулаш, маьри* ца хулаш,
топаш ца кхувсаш, шалташ ца етташ,
урсаш ца 1етташ?...

Саг, мишта вахаргвар хьо, хье Саг хилча?

1969 шу.

*дукъ - 1. ярмо, бремя, гнет, 2.гряда, горный хребет
*г1аба - кандалы, оковы
*синел - жертва, жертваприношение
*маьри - кровник, убийца

Menina
23.02.2020, 17:28
Хьу

Ма йоккха
сийлахьа*
хиннай-кха
е хьу
цхьан хана!

Морхашка кхоачаш
лакха,
шовдаш мо
низ болаш,
тенна
попай* хенаш*
даьг1ад укхаза.

Яьг1ай -
нажаш,*
лоамаш санна
къаьна,

яьг1ай -
базаш*,
седкъий мо хоза,

яьг1ай...
Массехк яьг1ай уж!
Х1анз?

Х1анз алхха*
йокъаенна,
т1а мел дола г1а
1о а дежа,
д1а-хьалла
аьлча* санна,
къаьст-къаьста,
цхьа ткъаьх
к1отарг* яг1а...

Малав-теш
попаш легаяр?
Малав-теш
нажаш херцаяьр?
Малав-теш
базаш хедаяьр?

Хой-теш из
хьунхочоа?

Оарцаг1а
х1ана валац из -
хой?

Е... вац из?

1967 шу.

*Сийлахьа - славный
*Хи - 1. дерево, ствол дерева; 2. ложа ружья
*Поп - чинара, бук, чинаревый орешек
*Наж - дуб
*База - 1. ель, сосна; 2. база
*Алхха - лишь, только
*Аьлча - ? (может быть сено? "Аьла паркх" - охапка сена)
*Кот1арг - кустик; к1отар - куст

Menina
03.03.2020, 01:05
Сесаг

Хьунаг1а ваг1а со. Сона юххе йижа улл са сесаг,
кулгаш г1овга* а дахка. Къайла да цун б1аргаш:
в1ашкаайтта ног1араш 1аьржа н1овцискаш долаш
мо хетт.

Тхьайса улл из. Аллийта. Аз уйлаш ергья,
из сомаяллалца, хьалг1атталца. Ялх бутт баьннаб
цо ший кхоачаш барайтта шу а даланза долча дег1а
зиза дожадаь. Ялх бутт. Кастта, ши-кхо бутт кхы
баьлча,
цхьа ц1и дукхаг1а хургья вайнаьха мехка...
Фу хьеж-теш цунга? Мала хургва из е мала хургья?
"Поэт! - дагадох сона ц1аьхха. - Ай, - оал аз т1аккха. -
Поэт хуле-м барайтта шу даьлча денца
барайтта топ латтарг ма йий цун наькха т1а
хьожаяь,
барайтта аькх леларгва т1ехьа, цо фу оал хьежаш,
барайтта набахте хургъя из чувоаллаве хьалъеш...

Поэт эшац. Бараш а сов ба. Поэташ баха кхеллабац.
Х1аьта сона сай бер дахар деза, шовда санна,
седкъа мо,
б1аь шера, эзар шера!.. Деза - т1ехьений т1ехьенаш а
сайна тара хилар... Фуннаг1а даь а моллаг1а даь а,
шийна тара дола х1ама кхолла венав саг лаьтта,
венав - ираз долаш ваха... Кулг дулл аз сесага
наькха т1а,
т1аккха книжка хьаделл... "...Чтобы больше никто не
тосковал.
О свободе, о хлебе, о розе, о солнце..."*
...Хьунаг1а ваг1а со. Фу дагадоаллаш, сен уйла еш
яг1а е лела хургья-те укх сахьата, укх минота, -
е муг1араш аз яздеш, - са сесаг хургйола йо1?

1970 шу.

*Хикмета дешаш (автора белгало)

* Г1овге - изголовье

Menina
16.03.2020, 14:42
Аькха монолог

Со аькх* ва. Мехка мел даха адам довз сона.
Хов цар вахар-лелар, бувшар-г1овттар, уйлаш,
г1улакхаш.
Сона гург мичад аьле х1ама ма делаш,
сона хозарг мичад аьле дош ма алалаш,
безткъеи ткъеста б1арг ба са, дезткъеи ткъеста
лерг да са.

Хьажал, со чувахача ц1еношка, -
да вехка ийца да шоана ераш.
Хьажал са коа латтача машенага, -
нана ехка ийца я шоана ер.
Шоаш аз дохкаргдац мотта шоана т1аккха!

Х1а! хьанаьхк, со аькх вахарах ваьлар хьона хьо
балхара д1а.
Х1а! хьанаьхк, со аькх вахарах ваг1а хьона хьа воша
набахта.
Фуд х1аьта! Иштта ба са болх, - ба - аькх ахар...
Со турпал лоарх1, ц1и йолаш ва, йиш* йолаш ва.
Ший зама яххар деш хила веза саг-м...

Вешта, х1анз-м наггахь мара нийслац
аькх ахар во да оалаш 1овдал...
Тоалуш боаг1а нах-м т1ехь-т1ехьаг1а!
Кхеташ латт уж - аькх
шоашта а мехка а эшаш саг волга...

1иса-пайхамар мишта хиннав сенах ховргдар
шоана.
аз Пилатага яздаь каьхат дисадецаре:
"Маьлхара б1аргаш а долаш, г1ийла саг вар из,
баламашта 1от1аотташ, юккъе да ж1ака даьккха,
бора* корта а болаш..."

Есенин мича лийннав сенах ховргдар шоана,
аз участке язъяь отчет йисаецаре:
"N-квартирера араваьлча трамвай т1а хайр из,
т1аккха, фунаьхк даьча остановке т1ера 1о а ваьнна,
манаьхк даьча сахьата цхьан кхалсагаца чувера."

Со-м эшаш саг ва шоана, нах... Шоана хой. Шо
кхете!
Ма кхера сох! Ма къехка*! Юстара ма дувла!
Шо кхере а, ца кхере а, юстара дувле а, ца дувле а,
аз сай безам хиннча хана,
б1арг ног1ар ца тохаш, шин шаьх* дохкаргда шо!

1970 шу.

*аькх - доносчик, осведомитель
*йиш - 1. песня, мелодия, напев; 2. возможность
*бора - бурый
*къехка - избегать

Menina
22.03.2020, 23:13
Даьхе

Хьо тайп-тайпара хестабу, са мохк.
Нагахьа поэт вац Г1алг1айче,
цкъа хьалхаг1а "Даьхе" е "Даьймохк", аьнна, корта а язбаь,
т1аккха, "доги коги", "дохки мохки" яхача рифмашца
цунна к1ала ткъий* миссел д1аьха дег1 ца деш...

Из стих лоарх1. "Сердалос" кхо сом лу цунах.
Х1аьта кхаь сомах, хьайна ма хой хьона,
б1аргах 1ооллабенна улла хи т1адам мо йола
московски къаракъа шуша йоаг1а.

Пелаш 1одотт. "Дернем!" - аьле, д1амол уж.
Т1аккха х1аране цхьацца анекдот дувц.
Т1аккха, чубахе, бутт хьалхаг1а, шу хьалхаг1а санна,
"Даьхе", "Даьй мохк" аьле, корта а язбий,
цунна к1ала ткъий миссел д1аьха дег1 язде ховш.

Цхьане:
Сона еза хьо, Даьхе!
Хьо бахьан доаг са дог!
Лел со хьа маьлхе,
Лувзаш атта ког.

Шоллаг1чо:
Сона беза хьо, Даьймохк!
Хьо бахьан детталу са дог!
Д1адаьннад хьона т1ера дохк,
Баьккхаб 1а сердалонга ког.

Кхоаллаг1чо:
Сона еза хьо, Даьхе!
Хьо бахьан д1алургда аз дог!
Фу хургда хьа маьхе!
Хьоца лувз аз ког.

Виълаг1чо:
Сона беза хьо, Даьймохк!
Укхаза Лермонтов лийннандаь!
Д1адаьннад т1ера дохк.
Ираз долаш бахьандаь.

Пхелаг1чо:
Сона еза хьо, Даьхе,
Жа1улаш* 1а кхоабандаь!
Кхыча мехкашца янна яхье,
Мехкадаьтта* теландаь...

Хьо тайп-тайпара еза, са Даьхе...
Аз а ала хьога т1аккха, "сона еза хьо", аьле?
Ма алеи? Мегаьд... Наьнага а аьннадац аз-м из...
Цул совг1а, сона дика хов е стихотворени
"Сердало" т1а араяргйоацалга.

1970 шу.

* Ткъий - ?
* Жа1ул - отара (овец)
* Мехкадаьтта - нефть

Menina
02.04.2020, 15:17
Зизай ц1ей
(Хьо яь 18 шу дузаш)

I

17 сентябрь.
Кхаьра
1969 шу.

Г1айбилг санна
лаьтта марх1а а делла,
узамаш деш, бартала улл
яхка езъенна 1уйре.

Хьанца лийннай из?
Хьанца безама бийса хьийгай цо?
Селхан д1аяхача сайренцеи?

Хов сона, укх сахьате -
6 сахьати 5 миноти яьлча, -
чкъорд* г1оттаргда цун дега чура, -
малх бергба цо.

Сиглено эцаргба из хьал
к1айча кисешца.
Шедола х1ама
цунга моаршал хатта
сомадаргда,
эггара хьалха лоамаш а долаш...

Моаршал хьона, малх!

Ма-алхха! -
декагда хьунашка оалхазараш.
Ма-алхха! -
теркаргда босешка* зизаш.

Ма-алхха! Ма-алхха! Ма-алхха!

Алхха* цхьан поэто мара аргдац:
Роза.

II

Малха ехк хьокхаш йоалл сигле,
йо1 санна,
ший сийнача кара 1о а хоабаь.

Дошо к1ажараш хьерч са дег1ах.
Лаьла ц1аста мел са дего.
Безам боалл са марх1а.

Безам боалл Лаьттан марх1а а.
Из ба вахар кхоллар.

Роза.

III

Тхира* т1адам 1обежар гаьна т1ара.
Къоано ваг1а коа т1а ламаз эцаш.
Ц1ермашен* ярий из 1от1ехьаяьннар?
Г1окказ вода боса доахан ийца.
Йо1 йоаг1а хьастара хий дахьаш.
Нокхармозий хьувз зизашта.

IV

Зизай
ц1ей да тахан.
Паччахь дацар цар.
Х1анз хургда.

Роза.

V

Малх хьалбаьннаб, йоах, наха.
Баьннабац.
Лаьтта даьннад хьал.

Наьсарера ха
6 сахьати 4 миноти яьлча
хьалдаьлар из тахан.

Малха т1а ва со,
ва -
маьлха марх1а*.

17 сентябрь.
Кхаьра.

1969 шу.

* Чкъорд - жаворонок
* Босе - склон горы, откос
* Алхха - лишь, только
* Тхир - роса
* Ц1ермашен - паровоз

Menina
16.04.2020, 18:42
Са езар

Малх -
жожаг1тара хаьшк*.

Метта
къонахчох хьегаш улла
кхалсаг санна да укх шера лаьтта.

Б1аьсти яьлча хьане дог1а хиннадац.

Къахет сона,
наькъа йисте,
демо к1айяь яг1ача гаьнех:
лийца д1абугача къонгашта
т1ехьа хьежаш латта
боккхий истий санна,
маьлхара я уж.

Наьсаре юкъе да хьавоаг1а со,
со -
сай заман пайхамар, -
бе йоаллаш,
айса сийсара
сай езачох яздаь
иллеш чудоахка,
портфель а йолаш.

Укх сахьате,
автостанцена т1ехьашка,
кхерий т1а 1о а хайна,
дешаргда аз ераш
цунна.

Цига хургья я со, аьннад цо,
кхычахьа в1ашаг1кхета в1ашт1ехьа дац.
Вешта,
Наьсаре-м кхы моттиг а яц...
Райисполкоме,
райкоме,
е автостанце ца кхийттача.

Са езачунга хаьттача,
автостанце эггара дикаг1а да,
х1ана аьлча,
цига к1езигаг1а хул
б1арахьежараш...
Райисполкомеи
райкомеи санна,
гулбалла моттиг яц цига...

Цул совг1а,
тхо ца довзачарна
тхо малаш да а ховргдац.
Автобусага хьежаш
тхо даг1аш санна
хетадала тарлургда.
Цудухь хьийхав цо
со цига...

Са езар, хетарах, йо1 я.
Ткъеста шу мара далац цун
хьата1айоаг1ар а йоацаш
цу т1а йоаг1ача б1аьстий.

Укх шера итт класс яьккха яьннай.
Институте деша яха в1ашт1ехьа а ца доалаш,
фабрике болх беш я х1анз.

Г1алг1ай мотт дика а хов шийна,
сона этруский бар санна.
Цудухь язду аз цох
сов дукха...

Хьожаргда шо, укх сахьате
цо сога
ла мишта дувг1:

йовлакх хьекхаш,
ший хозача мерий к1алхара
хьацаро дошадаь пудар д1а а доахаш,
аптека йолчахьа
цецьянна 1о а хьежаш,
тамаш еш санна,
корта лесторгба цо...
Т1аккха,
со дийша ваьннав, аьнна,
шийна хийттача хана,
йовлакх
са портфела чу 1очу а делла:
"Пошли? - аргда. -
Ужасно хорошие стихи!
Вот идет са наьна йиша.
Уходи!..
Нам нельзя цхьана б1аргадайта.
Встретимся кхоана."

1969 шу.

* Хаьшк - головешка

Menina
25.06.2020, 19:32
Наьсар

- Наьсар,
хьадолле,
сога маьре доаг1ий хьо?

- Хьога маьре мишта доаг1а со,
ва поэт,
маьре хилча?

- Хьанга?

- Шолжага.

- Ай, Шолж миссел веций со!
Аз дика лелоргда хьо ч1оаг1а,
нанас бер мо,
марх1ара 1о ца дуллаш,
сай иллешта юкъе а делла.

- Хьайх наха
фу дувцаргда хой хьона т1аккха?

- Фу дувцаргда?

- "Хьанаьхка
наьха нускал дигад..."
Наьха нускал дигар-м
1оажала кулг лацар мо
х1ама ма дий
г1алг1ашта юкъе...
Наьсаре мел дола адам
хьона т1ехьа дергда-кха!

- Ловча,
со согата-м вац,
деррига дуне духьала даьлча а,
хьо сайца хилча.

- Шийла хургья хьона соца.

- Хургьяц.
Са безам тоъаргба
хьа дег1а дотув лоаладе.
1а хулий ховргдац хьона.

- Мишта дугаргда 1а со т1аккха?

- Иштта... додадаь!
Эзар шера декаргда
наьсархой лергашка
са дын баргий тата...

- Сел майра ва хьо?

- Ва.

- Д1алаца х1аьта
са кулг,
хьабаккха
лийта чура ког.

1967 шу.

* ды - конь
* барг - 1. копыто, 2. кирка односторонняя с обухом
* лийта - стремя

Menina
19.07.2020, 22:49
Шолж

Хала да сона се го -
к1езигденнад со.

(Нах, ахалаш са гечув*, -
бай д1абелаш.)

Хала да сона се го -
з1амигденнад со.

(Нах, ахкалаш са бердаш, -
хьу д1айог1алаш.)

Хала да сона се го -
лакъаш латт со.

(Нах, 1и делаш сона т1а,
сийна г1аьний 1и,
сиглен кизгаь чу
хьежаргдолаш со -

хала да сона се го -
ч1оаг1а хала!)

1968 шу

* гечу/гечув - брод, приток

Menina
13.11.2020, 18:24
Мих

- Мих,
х1аний хьо
сел лакха?

- Сигле
сай нана
йоландаь.

- Хоза йий хьо х1аьта?
- Я,
нагахь сигле хоза яле-м.

- Мих,
х1аний хьо сел маьлхара?

- Малхага
кхача се
г1ертандаь.

- Дика йий хьо х1аьта?

- Я,
нагахь малх
дика бале-м.

- Мих,
т1аккха "мих"
х1ана оал хьох наха?

- Михага
маьре со
йоландаь.

- Х1аний хьо х1аьта?*
- Хьа я.

1967 шу.

* Миха - тополь
* Укхаза со дика кхетаца ма1анах. Сона хетаргахьа, "Х1аний я хьо х1аьта?" ("Так чья же ты?") аьнна хила мега из.

Menina
20.02.2022, 00:42
Села1ад

Бай...

(Баьццара хиннай Шамала байракх.
Фу ала г1ийртав-теш из
цунца?)

Хий...

(Сийна дар. 1амаш санна,
соахка сона йийзача йи1ий
б1аргаш.)

Сигле...

(Ц1ацкъамаш в1ашкаайттад са,
сов дукха
Даьлага ураг1а хьийжа.)

Хьоаса*...

(Зизай к1орап* мо хиннаб, йоах,
са корта,
з1амига волча хана.)

Дошув...

(Наха ца вовзаш лергва со.
Езац сона
сий дехка ийца сийле.)

Ц1ий...

(Нах, ма 1етта
са дега чу шалташ!
Дезац сона ц1ий а!)

Шаькъа...

(Шаькъа деза.
Иллеш яздаь
ваьннавац со х1анз а.)

1969 шу.

* хьоаса - 1. узор серебряных или золотых ниток (на платье, башлыке); 2. волокно, кукурузные рыльца
* к1орап - венок

Menina
08.08.2022, 23:53
Ворх1гоара* седкъа

I

Г1алг1а ва-кха
из д1а ваг1ар...

Тамаш я, вале.
Цо маькхаца ц1енду
бордаши т1елгаши*
гой хьона?

Г1алг1ачо дергдац из.
Цу т1а, цхьаь а ваг1а из.

Г1алг1а ц1аккха а ховргвац
ше цхьаь шун т1а,
кхы 1оха саг воацаш ца хой.

Из, -
моллаг1а вале а, -
лай ва.

II

- Ж1але лар йий ер?
- Яц. Берза лар я.
- Ж1алечоа тара-м я.
- Яц. Гой, укхо
ког мишта лийзаб,
мукъа, атта...

Ж1але ц1аккха а хургьяц
укх тейпара,
теха т1аьск* мо йиткъа,
яйга лар...

Борз мукъа аькха да.
Х1аьта мукъачун лар
къоасталуш хул
лоалла латтачун ларах.

III

Фуд-теш г1анахьа
багара царгаш 1олегар?

Сомаг1а
хьа гаргала нах кхелхар*

Фуд-теш г1анахьа
тхов т1ара тунгилг* чуяхар?

Сомаг1а хьа тхов-к1ийле йохар.

Фуд-теш г1анахьа
дег1ах унзара лихь* хьарчар?

Сомаг1а
хьо хье вийхка хилар...

Кхы дий хьа хатта?

Дац. Хургдар
сайна хов сона дика.

IV

- Ираз, мичад хьо?
- Хьа ага т1а.
- Сабар делахь,
когашваха,
со хьалг1атталца.

- Ираз, мичад хьо?
- Ворх1 лоам т1ехьашка.
- Сабар делахь,
араваьнна,
аз нувр тиллалца.

- Ираз, мичад хьо?
Вешта, х1анза-м
хьай безам болчча
хила мукъа да хьо.
Корта к1айбеннаб са.

V

К1ийле... Сабар!
Т1ехьа да х1анз...
Топаш яьлар.

Даьла дикаг1а,
кхетанзар цхьаккха.

Бакъда,
со кхера-м велар.

Кхеравеннавацар -
се валар кхераш.

Кхеравеннавар -
оаш, кхоана,

се вийннав, аьнна,
сай наьна коа
б1ил* дахьар кхераш.

VI

Са нах,
таьзет ма делаш
со велча,
ловзар делаш...
Са моастаг1аша
х1аьта а дергда из.

VII

Лар ютаргья аз-м.
Малх хьажача -
гургья шоана, из.

1966 шу.

* Ворх1гоара - сона корадинзар укх деший ма1ан
* Т1елгаши - ер дош сона довзац. Г1алат хила мега ("п1елгаш"?)
* Т1аьск - стрела
* Кхелха - умереть
* Тунгилг - дымовая труда
* Лихь - угорь
* Б1ил - весть о военной помощи, о несчастье