ГIАЛГIАЙ МОТТ, ГIАЛГIАЙ ЙОАЗУВ, ГIАЛГIАЙ ДЕШАР
Filed under: Из культурного наследия — Khamarz Kostoev @ 21:05
Tags: Ингушский язык, Коазой Iийса, г1алг1ай мотт, ghalghay mott
МоцагIа, гIалгIаша шаьрра шоайла гIалгIай мотт бувцача хана, боккхача наха оалаш цхьа хоза дешаш дар:

«Наьна мотт – дунен кор».

«Наьна мотт – Даьла совгIат».

«ГIалгIай мотт – меттай мотт» – яхаш.

Тахан цу цу дешай лир дайнад, хIана аьлча, гIалгIай мотт бувцаш бола гIалгIай «ЦIеча книжка тIа» дIаязбала торо йолаш ба.

Вай социологаша а, Iилманхоша а йоах: мотт бицлуш латтара бехк гIалгIай къаман бац, къаман тIаэттача хьала бехк ба. Цар оалача беса эрсий меттала оал аз: «…родной язык не востребован государственной жизнью, а посему обречён».

Мишта говза йоах. Бакъдолчоа тара да. Ше долчча беса маIан дича фу яхилга да из? Из иштта да: е човхавий, низагIа Iомабайта сога сай наьна-мотт, е ахча телаш, бер мо, Iехавеш Iомабайта. Сай цунцарча безама Iомабергбац аз. Давала, гIалгIа хьо ваьча! ГIалгIай меттел цхьаккха документаци дац, паспорта тIа язду ши-кхо дош мара.

ГIалгIай меттел школе цхьаккха предмет хьехац, алхха гIалгIай метта урокаш мара. ГIалгIай меттал рекламаш яц, трафареташ дац. Тахан вай миска «Сердало»-газет а, 1923 шера денз ГIалгIай мотт бувцаш хьадена, ший боларах дехар… ший бахьан да цуна. Вай бехка наьна-меттах дехар «Сердало». Вай яздац из. ХIара цIагIа алац из. Газет арахеца ахча деза. Цо ше доакх шийна эша ахча. Из Эрсий меттал даьлча мара вIаштIехьадалац. Вай, гIалгIай, да из цу хьала тIа оттадаьр. Бакъле вай!

Укх ГIалгIай Республике 250000 совгIа гIалгIа вах. Юкъера лаьрхIача, цхьан дезале 5 саг ва. 50000 дезал хул уж. ХIара пхелагIча дезала «Сердало» яздича, цун тираж 10000 хургьяр. ТIаккха йиш яр цун гIалгIай мотт лебе. ХIанз берий журнал «СелаIад» – «Радуга» аьнна Эрсий меттал а даьккха, Эрсий метта тIа даьккха, дIадоладелча, аттача доал вай! ТIаккха дика тоха а денна юртара имамаш вайна «тоабе» моге (гIалгIай мотт бувц цар пIаьраска дийнахьа маьждиге хьехам беш) «тоадалар» вай гIулакх! ГIалгIай меттал из хьехам беча имамашка ала тарлу: цкъа-дале, пачхьалкхен юкъара мотт бувца, востребованный бар, шоллагI-дале, ер гIалгIай мотт кхувш боагIачар дика кхета а бац. Мишта говза ала йиш я дог эсалча саго!

Аттадар лехаш деций вай? ТIаккха шорташ йийха дIадолалургда вай…

Из лакхерадар-м аз сай дог лазаш яздаьд. Къувлаш. Новкъа долаш.

ГIалгIай йоазув гIалгIашта юкъе хьаккхашта цалелар бехке малав, нийсса аьлча?

ГIалгIай шоаш ба.

КIеззига кхыча наха бIарахьаж вай. Вай кхыча наха бIарахьоже, воашта воаш дикагIа гургда вайна, кизга чу санна.

Шин эзар шера шоай мотт, шоай йоазув, шоай ди лорадаьд жугаташа.

Воа гIалгIай! Кхо хIама шоайла дувзаденна вIашагIдоалаш да шоана:

Къаман мотт,

Къаман йоазув,

Къаман ди.

Царех цаI оаша мелдой, вожаш а меллу шоана. Жугаташа из кхетадаьд ши эзар шу хьалха. Вай тахан а кхеташ дац. Кхетаре бакъахьа-м дар!

Мотт яхар соа я – къаман чарх цу соана гонахьа кхест. Шоай мотт, шоай ди, шоай йоазув бахьан чубехкаш, Iазапдеш, боабеш, цIера тIа боагабеш моттигаш хиннай. Уж иштта чIоагIа лаьттандаь, къам тахан дийна да, низболаш да.

ТкъестлагIча бIаьшера латышаштеи, литовцаштеи, эстонцаштеи низ тIабихьаб паччахьа Iаьдало, царна наьна-метташ дицде гIерташ. Шоай меттал деша бокъо хиннаяц, книжкашта кепатоха бокъо хиннаяц. Цу хана, къайлагIа, наьна меттал книжкашта кепа е етташ, уж шоай къаман наха юкъе дIакхухьаш мехка гIончий (патриоташ) хиннаб цар. Паччахьо амар денна хиннад, царех саг хьалаьццача топаш тоха аьнна. Из кхоачаш а даьд. Исторен чухь цу боламах цIи тиллай – движение книгоношей, аьнна.

Цу тайпара дукха масалаш доаладергдар аз.

ГIалгIай, цхьан хаттара жоп лел хIаране шоашта: шу гIалгIай хиларах ахча доагIий шоана? ДагIац. ТIаккха оаш гIалгIай мотт бувцарах, гIалгIай йоазув дешарах шоана ахча дала декхарийла вар малав?

Не востребован яхилга, пайда багIац цунах яхилга деций?

Хьа са ма дий из – хьа наьна мотт. Из бахьан долаш ма вий хьо укх дунен тIа, цхьа сибат а долаш, цхьа цIи а йолаш. Кхы фу де ях Iа цунга?

Цхьабараша бахьан лех – гIалгIай йоазув хала да, йоах. Бакъдац из! ГIалгIай йоазув эрсийчун кхоза аттагIа да, кIезигагIа дале. Итта шера школе деш из, тIаккха даима деш вай из, хIаьта а гIалаташ а ду вай, вай а ду, эрсаша шоаш а ду. ГIалгIай йоазув вай ларттIа шин бетта Iомадой, кхы диц а лургдац, гIалат а дергдац.

Iарбий йоазол иттаза аттагIа да вай гIалгIай дар. Селла хала дола Iарбий йоазув Iома а дий, шаьра деша долалу вай.

Китай йоазув бIаьзза аргдац аз, эзарзза халагIа да гIалгIайчул.

Цхьа оамал во йоал вай гIалгIай йоазонах – ше гIалгIачун керта чу эккхац из. Из бехк ба цун. Атта да гIалгIай йоазув!

Деррига кхойтта алап да уж! Уж кхойтта алап хьаIома а даь, шаьрде низ ца кхоача саг… Дала тоаволва из!

Нийсса аьлча, наьна меттал йоазув хьакхашта цалелар вай воай мекъал да; вай, гIалгIаша, даьша бийца мотт цалоархIалга да. Кхы цхьаккха а бахьан дац. Ак! Цхьаькха а да бахьан: синах лета лазар да, цун цIи яккха ховргдац сона, вол я из ца аьлча.

Да мел волча дас а, нана мел йолча нанас а (шоаш гIалгIай цар лоархIе) эггара хьалха деша дагIача беро наьна меттал дешар мишта Iомаду хьажа декхарийла да. Даьла Возлора, наьна меттал цу бера дешар дика дале, вож дешар ше-шаьгIа дика ма хургда! Говр дIайолаелча, цунна тIехьтесса ворда ше дIа ма карч!

Метто шийца леладеш чIоагIа лоархIаме хIамаш да: эхь, эздел, гIулакх.

ГIалгIай метто леладу гIалгIай эхь, гIалгIай эздел, гIалгIай гIулакх.

МоллагIча кхыча къаман мотт Iа хьа эце, хьайбар дIа а кхесса, цу къаман гIулакхаш хьатIадоагIа – тIаккха хьо гIалгIа вац.

Наьха мотт а бувцаш хьа дезало гIалгIай гIулакх леладергдац.

Кхыча къамий метташ ма Iомаде яхац аз, аьлча нийса а дац. ЧIоагIа Iомаде деза. ДукхагIа мел хов дикагIа а да, амма хьай цIагIа, хьай дезале бувцар наьна мотт хила беза, лорабеш цIена бувца а беза. Наьна меттал йоазонца шаьрденна хила а деза.

Нагахь санна, шоаш гIалгIай лоархIа дезал, ГIалгIай мотт шоайла бувцаш беце, тамаш я-кх уж ма-барра унах цIена бале. Бац, синах у летад.

Вай КъурIана тIара аяташ Iомаду Iарбий меттала. ХIана? Iомаду из КъурIан Дала Iарбий меттала доссийтандаь. Ахча лой вайна из Iомадарах? Лац. Не востребован ала йиш йий? Яц. Вай ди ба из!

Цун тарра, вай наьна мотт, вай са да. Из бицбой, вай лергда, гIалгIай хургдац, цхьа моллагIа дола гIуртай хургда.

Вай мотт, вай йоазув Iомадеш Америке бIарчча институт я, Англе йоккхагIйолча университете цхьа факультет я.

Вай мишта хул тIаккха

ЦIена гIалгIай,

ЦIенача гIалгIашта юкъе,

ГIалгIай мехка Iо а хайша,

дIа-хьа мел вийрзача кочашта кIал дадаш гIалгIай метта лувш дешаргаш а долаш, ГIалгIай дешар Iомаде ца туге, гIалгIай дешар деша ца лой, «оввой! Кхойтта алап са хьаькъала сов низкъал да!» яхе, -

фу нах да вай?

фу мах а ба вай?

Наьна меттал дешар Iомалац яхачо дувцар доастама къамаьл да. Кхыча къаман сага цу тайпа дош дIа ма хазийта – вай эсала хетаргда царна.

Сиха гIалгIай меттал деша Iомавала фу де деза?

Хьа а ийца Iодеша деза.

Дийнахьа цхьан сахьата деше, кIира Iодеша Iомалургва, бетта – шаьрлургва.

Селла хоза мотт вайна беннача Даьлах эхь хета а деза!

ТIой-Юртара Коазой Iийса.

Мутхьал (март), 2003 шу.