№ 200. КХЫ ГIАЛАТ ДОАЦАШ
АстагIча Темара бIу боккха хиларца тIема аьттув а ца боалаш, тIехьашка бовла безаш хиннаб нах. ХIаьта кхеравенна, ваха цхьан маьлха каша чу лечкъа хиннав Цаген, Из хоаденнача Темара бIухоша оззаваь хьаваьккхав из.
— Малув хьо? Фуд Iа леладер? - хаьттад. Цагенага Темара.
- Венна саг ва-кх! - аьннад Цагена,
— Хьох мишта хул венна саг? Фуд 1 а дувцар? Къамаьл а деш хулий венна саг? — хаьттад Темара.
- О, бехк ма баккхалахь, гIалат даьннад согара, — аьннад Цагена, - Хьоца къамаьл де декхарийла вацар со!
— Кхы хьох гIалат даргдоацаш, аз хьал а элла, вуйтаргва хьо, - аьнна, тIачайхав Темар.
— Аьъ, -- яьхад Цагена, — дийна воллаше а ма доалий сагагара эзар гIалат! Сох-м, шун кара кхачар мара, кхы гIалат а мича даьннад. Из бахьан долаш со ве веза?
№ 201. ИШТТА ТОХ ЦАГЕНА
Хьежоргах Iадсаькх нийсагIа хьан тох хьажа дагахьа цхьан мугIарагIа Iооттабаь хиннаб АстагIча Темара ший бIу. Цигга тIанийсвеннав Цаген.
— Даьллахь, ма меттахь тохар-кх аз из къона волаш, — цIаьхха, шийна дага а доацаш, иккхад Цагенага.
— Къона волаш леладаьр-м къавелча а дицлуш хилац, — аьннад уж дешаш дIахазача АстагIча Темара. — ДIалацал Iа ер Iадсаькхи кхо тIаьски. Ховргда-кх хIанз!
Ше аьнначох сиха дехкеваьннавале а, кхы де хIама доацаш, раьза хила вийзав Цагена.
"Даьллахь, хIанз ма кегаделар ер, ма гIойле яр-кх сона сай баге юхаэзаяларе, Нагахьа санна ер дIа ца кхеташ бусе-м, гIулакх телха ма дий са", — яхаш, веха хьайзав Цаген.
— Темар, иштта тохар хъона тха юртдас! — аьнна, Цагена хийца хьалхара пха хьежоргах кхийттабац.
ХIаьта вож цо баьча бегашта чIоагIа раьзахиннав.
— Иштта тохар хьона вай тхьамадас! — аьнна, Цагена хийца шоллагIа пха а хьежоргах кхийттабац.
ТIаккха Темар цунна эгIазвахав.
Цо шийгахьа къоарзадаьча бIаргех кхеравеннача Цагена, кхоалагIбола пха, кхы хIама ала а ца вухьаш хийцаб. ХIаьта из, вIалла дага а доацаш, нийсса хьежоргах кхийттаб. Цу гIулакхах гIадвахача Цагенага иккхад:
— Иштта тох Цагена!
№ 202. ДУНЕН ЮКЪ
— Хьона лойя, ер деррига дуне нийсса шин даькъах декъаш хьокха тохаргба-кх аз, — аьнна хиннад АстагIча Темарга Цагена.
— Декъал хIаьта, хьожаргда вай, - кхессад Темара.
— Из де итт тума ахча деза сона, — аьннад Цагена.
Цагена аьнна ахча дIаденнад Темара. Цул тIехьагIа ший коа юккъе хьокха а теха, цох ший вира цIог дIа а дийхка, Iохайнав Цаген.
— Маца декъ Iа дуне? — хаьттад Темара цхьа ха яьлча, Цаген тIа а вийха.
— Аз-м дийкъад, — аьннад Цагена.
— Мишта дийкъад? — хаьттад цецваьннача Темара.
— Хье ца теше, хьаволле, хьажа, — аьнна, из ший коа юкъе а ваьккха, аьннад Цагена:
— Гой, Темар, ер я хьона дунен юкъ! Хье ца теше, Iодиста пурам а да хьона.
№ 203. СО МАЛУВ?
— Ер мо турпал кхы хила йиш яц, — яхаш, геттара доккхал деш хиннав АстагIа Темар ший цхьан бIухочох.
— Хьавола, — аьннад, из кхы лоа ца деннача Цагена, — аз мIарга бетташ-бетташ, из дIарча дукъал дехьа воаккхе, со малув тIаккха?
№ 204. ГОЙТА А ЕЗАЦ
— Дукха хIама ховш а довзаш а саг ва йоах хьо наха. Из ишта дале, укх са вира мотт Iомабе беза Iа. Цхьаккха хIама а кходергдац аз цу гIулакха, — хьахьийнад цхьан дийнахьа Цаген хьовзаве дагадехача АстагIча Темара.
- Мегаьд хIаьта, хьона лойя, Iомабергба аз, - аьннад цуниа духьале е лоархIа ца веча Цагена.
— Ер итт тума ахча а да хьона, цхьа шу ха а я хьона, цхьабакъда Iа из ца дойя, аз хьал-м оллийтаргва хьо! — хьакхайкадаьд Темара.
— ДегIар хургда-кх укхох, кхы сона дезаш а мича дера ер са кач, — аьнна, вира юхь а лаьца, шорттига цIаволавеннав Цаген.
Даара а дувхара а вIалла сагота воацаш даьккхад цо из шу. Юххера, шу чакхдоаллача хана, Темара тIавийхав из.
— Мичай са вир? Мотт Iомабарий Iа цунна? — хаьттад цо Цагенага.
— Мотт-м кхо кIира а далалехьа, даьра, Iомабаьбар аз цунна, -аьннад Цагена, — цхьабакъда хIанз хьога гойта йиш йолаш яц-кх из.
— Из фу яхалга да? — аьнна тоссавеннав Темар.
— Хабарах сов шаьръенна, цо хьох дувцар ла ца могаш, цул совгIа, из наха а дIахазар кхеравенна, аз моцала йийр из! -аьннад Цагена.
- Аьъ, цун фу дар сох дувца? - хаьттад Темара.
- "Къиза жIали а", "наьха цIиймерг а", массагIа-массагIа дар уж, наха дIахазача хьона новкъа хургдолаш! — аьннад Цагена.
— ТIаккха-м бакьахьа йийнай! ДIаяккхалахь, хIаьта-м гойта а езац хьона, — яьхад Темара.
№ 205. ГОВР ХИННАЯЛАРЕ
Наха вIалла дагадохаргдоацар а де яхаш, цхьацца бахьанаш доахаш, вуташ хиннавац Цаген АстагIча Темара. Сигалара цхьаккха а догIан тIадам ца божаш эттай цхьан шера бIаьсти. Цхьан Iуйранна Цаген ше волча тIа а вийха, аьннад АстагIча Темара:
- Яа буц йоацаш йисай са говраш. ГIойя, догIа деха вайна Даьлагара.
— Мегаьд, дехаргда аз, - аьннад Цагена.
— Тахан-тховсара из ца делхе, кхоана вай вIашагIкхийттача, ховргда-кх хьона, — тIатехад Темара.
Цу дийнахьа а бус а сигала цхьаккха морх хоаеннаяц Цагена, Кхы де хIама доацаш, сиха ший вира тIа а хайна, лоамма урагIа вахав из. Ши ди а кхо ди а даьннад, догIа ца делхаш.
ДиълагIча дийнахьа, хьекхаш мух а болаш, тIайоагIаш Iаьржа морхаш хиннай. Сиха лоам чура Iоъара а ваьнна, юртагахьа волавеннав Цаген. ЦIакхачалехьа, догIо вошаваьв из.
— Аз фу аьннадар хьога, мича хиннав хьо? — тIачайхав цунна Темар.
— Мишта мича хиннав? Даьлагара догIа деха вахавар-кх, — аьннад Цагена.
— Мишта дийхар Iа из? Тахан мара хIана делхац ер? — хаьттад Темара.
— Воддашехьа Бешлоам тIа вахача Села волча кхаьчар со. ДогIа делхийта вайна аьнна, дийхар аз цунга. Са кара дац из, ворхI лоам тIехьашка яхача Хин-Нанилгагара деха хьайна, аьлар цо. ВорхI лоам тIехьашка а ваьнна, Хин-Нанилг йолча кхаьчар со. ДогIа делхийта вайна, аьнна, дийхар аз цунга. Са карадац из, Даьлагара деха хьайна, аьлар цо. ВорхI сигален тIа а ваьнна, Даьлагара дийхар аз. Хьаэца хIаьта дIарча педа чура цхьа ах кад, аьлар цо сога. Из дIавийрзача, аз бIарчча ши кад Iочубоассабир. ХIаьта цу кхаьннена тIакхача кхо ди дийзар сона! Хьайна ма хой хьона, Темар, хьаяр мо са кара цхьа говр хиннаяларе, из-м башха хала хIама а дацар, — яьхад Цагена.
№ 206. ЦАГЕН ЦIаВЕРЗАР
— Са эскарца хила тоам болаш саг ва хъо, — аьнна, цхьан дийнахьа тIавагIа говр еннай Цагена АстагIча Темара.
Юртара юрта додаш, нахагара хIамаш йоахаш лийннад цу хана Темара эскар. Из лоа ца луш, цхьан бус, вожаш тхьайса бадача хана, царех ведда кIалхарвала дагадехад Цагена. Цхьабакъда, даггара хьажарах, кхыча говрашта юкъера ший говр яйзаяц цунна.
— ГIовтталаш, гIовтталаш, го баьб вайна! — цIогIа техад Цагена.
Сиха товсабенна Темара бIухой, шоай говраш тIа а хайша, дIалилхаб. ХIаьта Цаген, юхейиссача ший говра тIа а хайна, шорттига цIавийрзав.
№ 207. БАЙДДАЧУЛ ТIЕХЬАГIА
Цаген ший эскарера ведда цIавеналга кастта дIахайнад АстагIча Темара.
— Аьъ, аз хьона говр а яла, хьох сай доттагIа а лархIа, хIаьта хьо са эскарера удаш-м хургдий-хьогI ер! — аьннад АстагIча Темара.
— Да хьакхийца воаллалва са, вожаш байддачул тIехьагIа мара со веддавале, — яьхад Цагена.
№ 208. НАБ ЯЙНА
Ахбийса яьннача хана АстагIа Темар сацача коара вада лаьрхIад Цагена. КоанаIарашка кхаьчача хана соцаваьв из Темара бIухоша.
- Юха а сох вада-м гIертавацар хьо? Фуд из Iа сийсара леладаьр? — хаьттад Цагенага шоллагIча дийнахьа Iуйранна сомаваьннача АстагIча Темара.
— Укх коа наб яйиа, из лехаш лелар со-м, — яьхад Цагена.
№ 209. КЪАЙГ
Цхьан дийиахьа Цаген шийца аькхе вийха хиннав АстагIча Темара. Дикача динашта тIа а багIаш, кийчбенна латташ хиннаб Темара бIухой. Къайг бе а лаьца, вира тIа а хайна, вена хьаэттав Цаген.
— Iа фу леладу, ва Цаген? — хаьттад Темара. — Къайг а ийца водий аькхе?
— Водаш хилаций хIаьта? — хаьттад Цагена.
— Къайго фу лоацаргья? — аьннад Темара.
— ФуннагIа-м, даьра, лоацаргья, — яьхад Цагена, Темара бIухой болча оагIора бIа а тувсаш. — Сона йовзача къайгаша-м нах а лувц!
№ 210. ПАЧЧАХЬ А ХИЛАЦ
Цкъа АстагIча Темара уллув а ваьнна, юрта гIолла IовоагIаш хиннав Цаген. Царна духьалвоагIаш хиннав цхьа къоано. Юха а сеца, цунга моаршал хаьттад Цагена.
— Из фу дар хьа, сона уллувра дIа а ваьнна, юхасацалга? — аьнна, Цагена тIачайхав Темар.
— Iа а доагIар цунга-м моаршал хатта! — аьннад ше даьчох вIалла а шек воацача Цагена.
— Аьъ, со малув, из малув?! — кхессад Темара, — Со декхарийла вар цунга моаршал хатта?
— ХIана вацар хьо декхарийла? — хаьттад Цагена.
— ХIана вар, алал хIаьта? — аьннад Темара.
— Из хьаьнала къахьегамхо воландаь вар-кх! — аьннад Цагена.
— Мегаьд, из къахьегамхо ва, хIаьта со тахан укх ах-дунен доал ду паччахь ва. Малув тхол шиннегIа бехке? — юха а хаьттад Темара.
— Из ва-кх, — аьннад Цагена.
— Ай, хIанав из сол а бехкегIа? — кхеташ хиннавац Темар.
— Хье укх ах-дунен паччахь ва ях Iа. ХIаьта ер деррига дуне а хьаллоаттадераш цу тайпара къахьегамхой ба! Цул совгIа, уж мутIахьа боацачох вIалла паччахь а хилац, — яьхад Цагена.
№ 211. ДОХКА БЕЗАМ ЦА ХИЛЧА
Ше цхьан шера мел гулдаь дошув цхьан метте лаьттах дIа а делла, каст-кастта из ше долчча долаш дий хьажа водаш хиннав АстагIа Темар.
"Даьра, из моттиг аьхка а аьхка, цига фу йоал хьажача бакъахьа ма ва со", — аьннад цох дегабуам баьча Цагена. Цхьан бус ваха, дошув хьа а леха, цун меттел боккха кхера а белла, из дIадихьад Цагена.
ШоллагIча дийнахьа ший дошув доацалга хайнад Темара.
ЧIоагIа веха хьайзав из.
— ХIана вехав хьо? Фу халахетар хиннад хьона? — хаьттад Цагена.
— Лочкъадаь лаьттах делладар аз укх шера айса мел Iоадаь дошув. Из хIанз цхьане дIадихьад, цунна меттел кхертIо а белла, — аьннад Темара.
— ХIаьта а из дохка безам боацаш хьо хилча, хьона фу башха да Лочкъадаь лаьттах доаллаш дола дошув е цун меттел боалла кхертIо? — яьхад Цагена.
№ 212. К10РДАВАЬВАР СОНА ИЗ
— Хьал а ма валийталаш, даа а мала а ма лелаш укхунна, -аьнна, боккхача кIоаг чу велла хиннав Цаген, цо дошув лочкъадаьд аьнна, дегабуам баьча АстагIча Темара.
- Дика болх бергбий аз, Цаген, хьона кхалла хIама лойя? -хаьттад цхьан саго.
— Бергба, даьра, дукха дика болх-м, — аьннад Цагена.
— Дика болх бергбий аз, Цаген, муш Iочу а байта, хьо кIоаг чура хьалвоалийте? — хаьттад саго юха а.
— Бергба, даьра, дика болх-м, — аьннад Цагена. Вокхо кIоаг чура хьалвалийттав из.
-- Дика болх барий аз, Цаген, хьо хьалвалийта? — юха а хаьттад саго.
— Баркал хьона, цIаккха а диилургдоацаш гIулакх дир Iа, - аьннад Цагена.
XI аьта вокхо юха а хаьттад:
— Дика болх бой аз, Цаген, хIанз хьо дIавохийте?
- Ва нах! Со вадийта гIерт-кх ер саг! — аьнна, оарц даьккхад из кIордаваьча Цагена.
Даьннача оарцо шаккхе а дIалаьцав уж.
- Ишта хьай вада аьттув баьлча, оарц хIана даьккхар Iа? -хаьттад Цагенага цох цецваьннача Темара.
- Ше даь гIулакх тIехдетташ, кIордаваьвар сона из, - яьхад Цагена.
№ 213. ГIАДАГIАЛГАШ
Даггара лахарах кхы бахьан а ца корадаь, сийсара гIанахьа даьна биллар Iа сона аьнна, цхьан дийнахьа Цаген хьалъэлла вийта дагадехад цун бегаш кIордабаьча АстагIча Темара.
— Хьай дале, сиха васкет де! Дуккха а ха яр сона хьо вовза-м, хIаьта а таханалца садийттадар аз хьона, — аьннад Темара.
- Васкет-м дацар са хьога де, цхьабакъда, Iа дIаэце, тIеххьара цхьа дехар-м дар са! Iайха из кхоачашдергдеце, сога дIа а ма алийталахь, - аъннад Цагена.
- МалагIа да из? Дош да хьона, моллагIа а хьа цхьа дехар кхоачашде, — аьннад Темара.
— Бера хана денз фоартах, моллагIа хIама хьокхаелча а, чIоагIа гIадагIилгаш дувлаш ва со, — аьннад Цагена. — Цудухьа, из муш фоартах а ца тохаш, когех тохийгар дехар аз!
№ 214. ДОАКЪОШ ДАР
МоцагIа-моцагIа хиннад яхаш дувц из. Бувбовла дагадеха хиннад да а нана а денна биссача кхаь вешийна. Ши-ший дезал а болаш бахача вежарашта юкъе цхьатарра дакъа долаш екъа езаш хиннай даьх йиса ткъаь итт газа. Царех иттане яь цхьацца бIийг хиннай, вокха иттане яь шишша бIийг хиннай, кхоалагIча иттане яь кхоккха бIийг хиннай. Цхьаккха газа кIориг ший наьнах а ца къоастаеш, хIаьта хIаранена нийса дакъа а кхоачаргдолаш, екъа езаш хиннай гаьзарий а, цар яь бIийгаш а.
Даггара уж нийса екъа беннаб вежарий, цхьабакъда цох цхьаккха хIама хулаш хиннадац. ТIаккха уж екъа аьнна дехар де Цаген волча бахаб уж.
Мишта йийкъай аьнна хетт шоана, новкъостий, Цагена уж гаьзарий?
— Уж ерригаш а ткъаьи итт газеи кховзткъа бIийги я. Царех шишша бIийг йола итт газа вай воккхагIволча вешийна дIаелча, цунна итт газеи ткъо бIийги кхоач. Кхоккха бIийг йолча гаьзарех пхиппа газеи, цхьацца бIийг йолча гаьзарех пхиппа газеи шоллагIчеи кхоалагIчеи вежарашта юкъе йийкъача, царех хIаранена итт-итт газеи ткъо-ткъо бIийги кхоач. ХIаьта цхьаккха бIийг ший наьнах а яьлац! — яьхад Цагена.
№ 215. ДИЦДЕ Г1ЕРТАЛГА
Мелла ше къе-миска вале а, цIаккха а сутара-цIаьрмата саг хиннавац Цаген, Дилла а кийча хиннав из кIалвиссачун оагIув хьаллаца, шийга мел дар нахаца декъа. ХIаьта из геттара къавелча а, цунгара ца дийхача Iелуш хиннабац шоаш хIама хьадеш боацаш лелаш бола цун къонгаш. Юххера царна дIадала а, шийна дита а хIама доацаш из виссалга ховшшехьа а, къонгаша ахча дийхад цунгара.
— ХIанз-м оаш сона хьаделча а мегаргдар, — аьннад из царна дIадала доацаш ше виссар дикка новкъа хиннача Цагена.
ХIаьта дас из иштта алара а, шоай никь ца хилара а раьзабоацаш, цIен ниI тIа а теха, дIабахаб къонгаш.
- Из фуд хой хьона, цар согара тахан а тIехьа ахча дехар, вай ниI тIа а теха уж дIабахар? - хаьттад тIаккха Цагена ший сесагага.
— Хац, — аьннад сесага.
— Из, даьра, да хьалхагIа аз шоашта мел даьри деннари доаде, дицде гIерталга, — яьхад Цагена. — Сога хIанз из доаиалга ца ховш-м бацар уж.
№ 216. САЛАIА МЕГАЦИЙ АЗ?
— Волле, хьалгIатта, Цаген, йол хьакха долх вай, — аьннад Цагенага цун дас.
- Даьра, дади, сийсара сийрда сахиллалца гIанахьа даггара йол хьокхаш ваьлла, вIалла наб-м яьяц аз. Дийнахьа мукъагIа салаIа мегаций аз? — яьхад Цагена.
№ 217. ХЬУЖАРЕ ХИННАР
Дас хьужаре деша дIавеннав Цаген.
— Ше даьча къиноех саг бокъонца дег тIара дехкеваьцнавале, къахетаме волча Дала ше аьнна да, гештдергда аз цунна, — яхаш, хьехар деш хиннад молла ший мутаIаламашта.
Юххера а хьехараш даь ваьнначул тIехьагIа, ше дийцар мутаIаламаша мел дика кхетадаьд хьажа лаьрхIача молла хаьттад Цагенага:
— Фу де деза, Цаген, Даьла шийна къинтIера ваккхара?
— Къинош долаш хила веза-кх, — яьхад Цагена. — Уж доацаш хилча-м, къинтIера воалалга а мича хургда цун!
№ 218. КЬОНАХАША-М ИШТТА ЮЪ
Цхьан дийнахьа Цаген шийца мангал хьакха вигав цун дас. Болх бара башха тIера воаца Цаген кастта мецвеннав со аьнна леткъав. Iохайшаб уж хIама даа.
— Даьра, воI, хьо мецвеннавале а, кIезига болх-м ба вай баьр, — кхессад шоаш даьчох тоъам ца хетача Цагена дас.
— Ховргдар хьона, дади, хьо селла воккха а вецаре, со селла зIамига а вецаре, вай мел дукха болх баь хургбар! — аьннад Цагена.
ХIама а диа, шоаш хьалгIайттача, бокъонца байбенна шоай тIорми зийнача Цагена дас аьннад:
— Ай, укх чу-м вайна делкъийна яа-хIама а мича йиссар!
— ХIаьта хьона мишта моттар? - яьхад Цагена. — Къонахаша-м иштта юъ хьона!
№ 219. БIАЬСТИ МИЧА ЯЬННАЙ ВАЙНА
— Iояккха, воше, кетар, — аьннад цхьан бус Цагена тIанийсбеннача къуша.
— Аьъ, фуд оаш дувцар? ХIанз а бIаьсти мича яьннай вайна! — яьхад Цагена.
№ 220. ЦАМОГАШ ХИЛАРА БАХЬАН
Цхьан дийнахьа ший даь-йиша хала цамогаш я аьнна хаза, из йолча вахав Цаген.
— Даьллахь, Цаген, — аьннад даь-йишас, — Дала харцахьа ма лоархIалда из, соахка наха марха кхоабача хана, цIаьхха чIоагIа хьогьеннаяр со. Цхьа шайтIа болх барий а хац, кхы 1е ца луш, шозза цхьацца чами молаш, шийла морз меннадар аз. Из бахьан дий-хьог 1 сох ер лазар хьарчар?
Цо дувцачох велавеннача Цагена аьнна хиннад: .— Из бахьан да, даьци, из бахьан, Iа шозза мара ца меннадаь, Ховргдар хьона, Iа хIара денна дIакховдаш хьайна дез-дезар дуаш а молаш а хиннадаларе, хьо цамогаш хинна хургьярий!