Страница 1 из 3 123 ПоследняяПоследняя
Показано с 1 по 10 из 30

Тема: Саид Чахкиев. Проза.

  1. #1
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Саид Чахкиев. Проза.

    Саид Чахкиев

    Кура к1аьнк

    Гуйра латтар ара.
    Ший нана йолча бийса а яьккха, ц1авоаг1ар 1аьла. Из юрта яхар цун з1амаг1а волча вешийца. Городе 1оя тагацар, 1аьлас ший хур дарах. «Йоаг1аргьяцар даьра, — оалар цо. — Корта лазабоал са, цига цхьа сахьат даьккхача. Хьо а хьа дезал а цига мишта дах хац сона-м. Фо мичад цига садаккха».
    Х1анз, ц1авоаг1аш, из дага а лувцаш, корта эгабора 1аьлас. «Ше яхар мара дергдолаш-м яц, мелла дехар дой а», — йоахар цо дагахьа. Лаьг1о болх бора «Москвича» мотора. Кховзткъа-кховзткъеи иттанел совг1а яккхацар 1аьлас ц1аккха а скорость. «Даггара аз лаьллача а, цхьан иттех минута мара хьалха д1а-кхоачаргвац со, — оалар цо. — Фуд са цу иттех минут хьалхадала, авари йойя, шедар х1алак хила а ма таралой...».
    Машина духьала удар гаьнаш, ц1енош, нах. Ялаташ чуийцадар. Яьсса хетар аренаш. Цхьаццанахьа аьха уллар лаьтта. 1ажаши кхораши 1обаьха, яьсса латтар сомий гаьнаш а. Деза геза* г1анаш чулегар ткъовронаш* т1ара.
    Наькъа йисте автобусага хьежаш латта нах б1аргабайра 1аьла. Цкъазаг1а, ший машина яьсса хилча, пассажираш чуховшабора цо. Ц1аккха ахча а даккхацар, цар алла-балла аьлча а. Х1аьта х1анз саг т1а ца хоаве лаьрх1ар цо: цкъа - дале, хайра ха яьннаяцар - цхьайтта сахьат а даьннадацар, шозлаг1 - дале, ди хоза доагlap: хьежаш малх бар, сигала гуш морх яцар, мух бацар. Дог1а делхаш е лоа делхаш, е шийла йолаш, е бийса к1оарга яха моттиг нийсъелча-м, 1аьла ц1аккха а т1ехавалацар, к1алвиса саг машина чу ца хоавеш. Х1аьта х1анз...
    1от1ехъийккхар из гулбенна латтача наха. Ц1аьхха тормоз теха, соцайир машина. Цул т1ехьаг1а юхат1ехьашка яйтар. Асфальта юххе латтар, шийна марх1а доалла бер аьтта* кулгаца хьала а лувцаш, цхьа къона кхалсаг. Цунна т1аювхар бессаза яьнна ма1наьха пиджак, иштта бессаза баьнна цхарал* туллар керта т1а. Цун мукъа дола аьрда* кулг лаьца латтар, сийна курткеи когаш т1а хьамча* цle иккаши ювхаш, диъ-пхи шу хургдола йи1иг. Шоашта машина соцае г1ерташ, кулг а ийдеш д1а-са удаш хьувзар барх1-итт шу хургдола к1аьнк. Цунна т1аювхар мора* пиджак, т1аг1олла эзза т1ехкар а хьоарчадаь. Керта т1а фуражка туллар. 1о мел йоаг1ача машина — бе а яцар, легковой а грузовой а, автобус а — духьала водар из, лаккха кулг а ийдеш. Цхьабакъда, машинаш совцацар, юххе г1олла т1ехлелхар. Иштта духьала ве-навар из 1аьлийна а, ер 1от1ехъэккхача хана.
    Машина царна юххе соца а яь, ни1 д1а а йийлла, хьавел аьнна, к1аьнк хьавийхар 1аьлас. К1аьнк ведда хьат1авера.
    — Къонах, городе воде хьо? — хаьттар цо.
    — Вода, — аьлар 1аьлас.
    — Тхо д1адуге 1а? Оаха-м ахча лургда. — Малав хьоца?
    — Нанеи йишеи.
    — Хьат1аховша, — аьлар 1аьлас.
    — Марем! — аьнна, кхайкхар к1аьнк.
    Кхы х1ама ала ца дезаш, кхийтар кхалсаг: чехкка хьат1аера. Цул а хьалха ена, машина чу хайра йи1иг. Т1аккха кхалсаг хайра машина чу. К1аьнк 1аьла юххе 1охайра.
    «Цхьа г1айг1а йолаш арабаьнна нах ба-кх ераш», - аьнна хийтар 1аьлийна.
    Юха новкъа а яъккха, шортта йолаялийтар цо ший машина. Цхьа юкъ яьлар цхьаккха а йист ца хулаш. Бер шийна, юххе 1одиллар нанас. Из тхьайсадар. Доккха садаьккхар кхалсаго: к1аьдъеннаяр из. Цунгахьа юхавийрзар хьалхашка ваг 1а к1аьнк.
    — Марем, ахча д1але, — аьлар цо, 1аьла д1а ца хазийта шортта.
    — Хьа веций ер к1аьнк? — хаьттар 1аьлас кхалсагага.
    — Ва, х1ана яхар 1а?
    — Хьох, мама а ца оалаш, Марем х1ана йоах укхо?
    — Х1а-а, — елаелар кхалсаг, — к1аьнк-м са вар ер, цхьабакъда, сох мама аргдолаш-м вац, ше вуй а. Во оамалаш йолаш ва.
    — Вац во оамалаш йолаш, — аьлар к1аьнка, — къонах ва.
    — Масса шу да хьа? — хаьттар цунга 1аьлас.
    — Цхьайтта. К1езига хет хьона? Цхьайтта шу даьнна к1аьнкаш-м, т1ом болча хана, турпалаш хиннаб.
    — Аз-м х1ама яхац. Ва а ва хьо къонах. Хьа ц1и фуй? - цун наьнагахьа б1арглекхар 1аьлас.
    — Марем я са ц1и.
    — Са ц1и Саварбик я, — аьлар к1аьнка.
    — Дика ц1и я. Къонахчун ц1и я. — Юха а кхалсагага хаьттар Iаьлас. — Бехк ма баккхалахь: городе г1улакхаш долаш хургда шо?
    — Акхар даь воша волча долх тхо. Да а воацаш дисад тхо...
    — Марем, ма дувца, — раьза воаццаш кхессар к1аьнка.
    - Фу дергда ховш а дац, цо х1анз новкъостал ца дойя, — ший къамаьл чакхдаьккхар Марема.
    — Х1ама хургдац. Со балха г1оргва. Моцала лергдац вай, кхы ма дувца, — юха а нана coцae велар Саварбик.
    — Балха хьо мишта вода, з1амига ма вий хьо? — хаьттар 1аьлас.
    — Из да-кх новкъа дар, — кхессар к1аьнка. — 31амига хилча фуд? Хьано кхоабаргья са нана, са вошеи йишеи? Д1а мел вахача, з1амига ва ма оалий акхар-м. Во законаш да вай дараш.
    1аьла велакъажар.*
    — Бехк ма баккхалахь, — юха а кхалсагага йистхилар 1аьла, — из да, аьлча а, мар веннав хьа?
    — Дийна ва, цхьабакъда, тхона-м веннав из.
    — Мишта? — кхетанзар 1аьла.
    — Саца! Ма дувца сов дар! — юха а могачох шин нана соцае велар Саварбик.
    — Договора ухаш вар из, — аьлар нанас, во1о дувцар теркал а ца деш. — Тюмене. Апреле д1аводар, октябрь бетта ц1авоаг1ар. Тхона 1анна яъалла хилацар, ена х1ама.
    — Марем, Марем, ма дувца цадоаг1араш! — эг1азъухар Саварбик.
    — Сабардел хьай, — цунгахьа кулг кхессар Марема. — Соахка аьхкий ц1авера, в1алла дага а доацаш. Шин бетта айла-юкъе а лийнна, цlaгlapa мегарг мелйола х1ама а ийца, юхавахар. Х1анз къамаьл денад, моаташка а йоалаяь, бераш а долаш, вахаш ва, аьнна. — Ший б1аргех даьнна хий д1адаьккхар Марема. — Иштта ба-кх уж х1анзара мalанax.
    — Марем, сацийта! — геттара раьза воацаш кхессар Саварбика. — Ахча д1але.
    — Лургда, лургда, сабардел хьай, — юха а ший ви1ийгахьа кулг тессар Марема. — Йист хила а мича ют 1а-м.
    — Ма дувца х1аьта, дувца ца дезар, да ма вувца!..
    — Да? Вий хьа да? - йийлхар Марем. — Ер к1ордаваьв-кх сона, даим «да-да-да», — яхаш! Из шун да валаре, шуца вахаш хургвар, 1уйрийна балха а водаш, сарахьа ц1а а воаг1аш.
    — Бокъонца бакъдий, цо кхы саг йоалаяр? — хаьттар laьлас. — Цхьаболча наха в1алла доацар а оалаш хул.
    — Бакъда, — аьлар Марема. — Сона цкъа цун пиджака киса цхьан кхалсага сурт б1аргадайнадар, юхе яг1аш ши йи1иг а йолаш. Наьха сурт хургда-кх из аьнна, кхы теркал ца деш дитадар аз. Х1анз ц1абаьхкаб, договора бахачара, тхона уллув вахача Халата къонгаш. Акхар даи ужи цхьан юххе хиннаб болх беш. Моаташка д1ат1а а ваха, 1еш ва, йоах цар. Цунна яь ши йи1иг а йолаш...
    — Хьа маьрвоша городе вах?
    — Вах. Из хьа мишта лохаргва а хац, цу городе в1алла лела хац сона.
    — Аз хьалохаргва, — аьлар Саварбика. — Базара юххе вах из. Шашлык деча улицаг1а г1олла 1очувахача.
    — Хьо цкъа мара хинна-м вац Халатарга, ма дика дагайоаг1а хьона из ваха моттиг, — аьлар Марема.
    — Йоаг1а, айса зийнадаь.* Цу хана мел хала лийллар вай, из мичахьа вах ца ховш. Х1аьта х1анз атта хургда: базар т1а д1акхача мара дезац.
    — К1аьнк-м х1амах кхеташ ва хьа, — аьлар 1аьлас.
    — Кхеташ хилар-м во дацар, — аьлар Марема, — сов т1ехваьнна кхеташ вецаре.
    — Марем, ахча д1але, — юха а тхьовра санна шортта аьлар Саварбнка.
    — Д1алу, д1алу, ма сихвеллар хьо, — раьза йоаццаш кхессар Марема. — Соцарг-м вац садуаш, ше яхар ца дойя.
    — Ахча дала дезац шун, — аьлар 1аьлас. — Со ахча ц1аккха хьаэцаш вац.
    - Тхо къе да мотт хьона, — бехк боаккхашха кхессар Саварбика. — Наха лурра лургда оаха а. Шек* ма хила хьо, къонах. Ахча д1але! — юха а шин нанна т1авийрзар из.
    — Кхо сом тоъаргдий хьона? — кхо сом хьакховдадир Марема.
    — Пхи сом ле, пхи сом, — сихвенна аьлар Саварбика.
    — Лу, лу.
    Юха а шийна т1аювхача пиджака кисара з1амига бохчилг хьалдаьккхар Марема. Кхо сом 1очу а делла, хьадаьккхар цо пхе сома каьхат. Из 1аьлага д1акховдадир.
    — Д1аэцал ер, 1а ер д1а ца эце, со укхо ютарг-м яц.
    — Дезац, х1ама дезац, — аьлар юха а 1аьлас. — Аз яхаций шуга: ахча а ийдеш нах кхувлаш вац со.
    — Къонах, д1аэцал хьай пхи сом, — ахча наьнагара хьа а ийца, 1аьлага д1акховдадир Саварбика. — Тхона аттаг1а да-кх, 1а из д1аэце. Наха декхарийла хила лацар тхона.
    — Хьада х1аьта, — пхи сом 1окиса деллар 1аьлас. 1окхаьчар уж городе. Шийна гаьно йоллаше, базар т1а д1абигар уж 1аьлас. 1оваьлар Саварбик. Бер хьа а ийца, 1ояьлар Марем а, цун йи1иг а. 1оваьлар 1аьла а.
    — Согара гlo-новкъостал эший шоана? — хаьттар 1аьлас. Со сиха вац шоана.
    — А, баркал хьона, дала сий довлда, - аьлар Марема.
    — Х1ама эшац, хьона эший х1ама ?— йистхилар Саварбик.
    — А, х1ама эшац, — аьлар 1аьлас, борд-бордаг1а велакъажар а доалаш.
    Д1аболабеллар уж. Ц1аьхха, цхьа х1ама дагадеха, царна т1ехьакхайкар 1аьла:
    — Сабардел!
    Вожаш сайцар.
    - Саварбек, ер пхи сом сона деннадий 1а? — хаьттар цо.
    — Деннад.
    — Х1анз са дий ер ахча?
    — Да.
    — Аз х1аьта укх хьа йишийна лу-кх ер, — йи1ига курткий ки¬са деллар 1аьлас ахча. — Х1айна конфеташ эцаргья, — аьлар цо йи1игага.
    Ала х1ама а доацаш, б1арга ног1араш* детташ латтар Саварбик. Шоаш д1аболхаш, шозза-кхозза юхахьажар из. Дикка царна т1ехьахьежаш лаьттар 1аьла а.
    «Кура к1аьнк ва, — йоахар цо дагахьа, Саварбик дага а лувцаш, — хала хургда цун ваха»...


    • Геза – медный
    • Ткъовро – сук, ветка
    • Аьтта – правый
    • Аьрда – левый
    • Цхарал - тюль, кружево, вуаль, вязанный платок
    • Хьамча – 1. клей, 2. резина, каучук, 3. резиновый
    • Мора – коричневый
    • Велакъежар – улыбка, улыбаться
    • Зийна, зе – наблюдать, замечать, выследить, надзирать, подметить
    • Шеко – сомнение
    • Ног1араш – 1. крышка, 2. веко

    P.S. Сона-м дукха везавеннав из Саварбик).

  2. #2
    Осваиваюсь
    Регистрация
    20.02.2006
    Адрес
    Moscow
    Сообщений
    144
    Поблагодарил(а)
    0
    Получено благодарностей: 0 (сообщений: 0).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Дика к1аьнк ва из )

  3. #3
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Саид Чахкиев

    ИЗ АХКАН 1УЙРЕ

    Никъ хала бар. Цул совг1а, бийсан дог1а дийлха, т1аьда а бар. Ювхьаш, хала йоаг1ар машина. Т1о* бехкаш тоа-м бора из, х1аьта а каст-каста бохар: лоаман босех* чуухача хиша 1окхухьар т1о а лаьтта а. Лоабат* гучабаьнна е хотта баьнна моттиг нийсъелча, машина чархаш лувжа йолалора, х1анз-х1анз ахка йода-кх ер аьнна хеталора цкъаза. Ч1оаг1а лоравала а фе* хила а везар, цу новкъа воаг1аш хилча.
    Руслана шофера болх бу пхи-ялх шу дар. Дика говзал йолаш а лоаман наькъашка дика лийнна а вар из. Колхозе сий деш а лоарх1аш а вар, х1ана аьлча, массаза а яхар мо, эшшача, шийга д1аг1о аьннача ваха кийча хулар, нахаца товш хьаьнала вap, оамал к1аьда яр. Ц1аккха а гургвацар лувш, ц1ог1а детташ, х1аьта хьадер, тешаме а ханнахьа а дора.
    Лаккха лоам чу къаьна хьу тедаш бар колхоза болхлой, из моттиг эргаяккха а цига къона гаьнилгаш д1айог1а а дагаболаш. Тийда хьу лоам чура араяккха Руслани 1ийсаи хьожабаьбар. Кхоалаг1а ди дар 1ийса, машина еха, балха ара ца воала. Цудухьа Руслан ше вар хьу кхухьаш. 1ийса вац аьнна кхы г1айг1а еш а вацар, х1ана аьлча, цунна фу бе да из, хьабе болх хилча. Вешта сакъердамег1а-м яр, тешамег1а а яр, хьона хьалха е т1ехьа йоаг1аш машина хилча, кабина чу ваг1аш хьа новкъост а волаш. Maccaг1a дагадоацар нийслу новкъа, лоамашка х1аьта а вета а. Цхьабакъда, доацачох де х1ама дац. Ший машина тоаяь ваьлча, араваргва 1ийса а. Х1анз ахка мара дац, июль бухт ба, х1аьта болх шортта ба, гуйра хьахинна к1оаргаяххалца а тоъаргболаш.
    Уж уйлаш дага а йолаш воаг1ар Руслан, шин кулгаца ч1оагг1а лаьца машина ко а долаш. Шедар зувш сийрда хьежар цун жог1ара* б1аргаш. Каст-каста тормоз етта, скоросташ хувца езаш нийслора: никъ, цкъа yparla хьадаш, т1аккха чуберзаш, лоаман босенех хьерчаш бодар. Цкъаза шерлора из, цхьабакъда, дукхаг1ча даькъе готта а кхераме а бар. Лоамашкара наькъаш, даим т1ахьожаш, уж тоадеш нах ца хуле, чехка дох. Цхьаццанахьара
    хедаш, чудетталу, бердаш а чухерц е лакхера лаьтта, жаг1а 1от1атекхе, д1акъовлалу. Къаьстта ч1оаг1а дох уж дог1аш делхача хана.
    Сийсар дийлха дог1а-м доккха а дацар, х1аьта а цо а никъ бохабаь хилар кхерар Руслан. Ма даггара хьалхашкахьа хьежаш, б1аргашца наькъа тай лувцаш вoaг1ap из.
    1уйран итт сахьат даьнна ха хургьяр. Сахьат дацар Русланага, из леладеш оамал а яцар цун: из доацаш aттaгla хетар.
    1уйре ц1ена, сийрда хоза йоаг1ар, х1етта меттара г1аьтта, дерзан когаш а детташ, ший нанна духьала доаг1а бер санна. Сомаянна, елаенна, маьлха з1анарашца лувчаш латтар хьуна петараш, наькъа йистошкара гаьнаш: нажаш*, попаш*, акха хьачаш, кхораш, эстеш. Хьахозар оалхазарий ашараш, хенахз1окьеттарго* ду тата; наг-наггахьа новкъара кхокхарч айлора, ч1оагг1а ткъамаш в1ашка а техе. Kloapггa ч1ожа чу г1олла, кхувсалуш, бердех йистош д1аухийташ, гаьнаш, йoapxlaш, кхерт1ой удадеш додар сийсар дог1а дийлха 1аьржа доаг1а лоаман коача хий. Цун сома гlap лаьг1луш яцар минута а, цхьабакъда, Руслана из новкъа яцар, уйла яра а г1адъахара а.
    31амсаг ва а вар г1ад1ухаш. Из тайна ена 1уйре, ц1ена хьежа малх, гуш цхьаь-ца1 морхилг йоацаш, б1арг ма кхоачча д1айода сийна сигале, ховха баьццара хьуна петараш, ч1ожа чу г1олла летталуш ший ч1оаг1а «шах» делла дода хий, оалхазарий зовне ашараш — цун дега ч1оаг1а тоам беш, дог дузаш дар шедар а. Цул совг1а, цхьаькха а дар Руслан г1адкхувлаш: Аьрзий-Юрта цунга хьежаргболаш бар Дауди Ювсапи. Ши воша. Царца хила мегаш яр цар йиша Дуги а.
    Селхан сарахьа лоамашка воаг1аш, Русланах кхийттавар Дауд. Цo аьллр цунга, ший вошеи йишеи Аьрзин-Юрта наьна йиший йо1 маьре йодача баьхка ба, цига воаг1а ше а, аьнна.
    — Из дика г1улакх да, ираз долаш меттиг нийслойла шун са¬га, - ловца баьккхар Руслана. — «Жигули» мичай шун?
    — Еха латт, — аьлар Дауда. — Укх лоаман наькъашка чехка йох машина.
    Аьрзий-Юрта 1оваьлар Дауд. Кхоана юхавоаг1аш, царна легкови машина е автобус ца нийслойя — из наггахьа мара яг1ацар Аьрзи-Юрта — уж шийца ц1абугаргболаш дийцар Руслана. Цун «ЗИЛа» кабина йоккха яр. Кхо саг-м хийцца а ховшалора цу чу, виъ а хоалургва, дикка хьежача.
    Из уйла еш воаг1ар Руслан. Ши-кхо шу дар цунна Дауди Ювсапи бовза. Лоаллаха уллача юрта бахар уж. Товш ши з1амсаг вар. Шоаш баххача колхозе балха вар шаккхе а: Дауд механизированни бригада бригадир вар, х1аьта Ювсап — цун бригаде тракторист. Шаккхе а саг йоалаяь а вар. Цхьабакъда, йиша яр маьре яханза. Из г1улакх Руслан ч1оаг1а раьза волаш а дар.
    Ши шу дар цунна Дуги яйза. Библиотеке яр из балха. Цкъа цар юрта г1олла чакхвоалаш, радиатора чу хий дотта дезаш а нийсденна, машина соцайир Руслана. Из дар библиотека хьалхашка. Библиотека чуйолча ц1енна ни1 йийла яр. Укхаза а хила мег хий аьнна хеташ, яьсса ведар а ийца, тетта цlaгla чувахар Руслан. Нalaрax д1ачувоаллаше а, сецар из. Сийна басар хьа-кхача тархеш* т1а муг1ара* латташ книжкаш, дукха ха йоаццаш к1ир теха пенаш, корашка дадаш к1ай занавескаш, дила уйнаш* - ц1ена а хоза а яр библиотеке. Гуш саг вацар, хьалхашка массехк книжка а уллаш, истола хьат1ахайна яг1а цхьа йо1 мара.
    З1амсаг чуваьлча, г1аттар йо1. Руслана эхь хийтар, б1еха иккаш а, б1еха ведар а йолаш иштта ц1енача фусаме тетта ше чувена.
    — Ди дика хилда хьа. — аьлар цо, кога т1ара кога т1а а ваьнна. — Бехк ма баккхалахь...
    — Хьа а хилда ди дика, — безаме юха йистхилар йо1. — Хьачувала, ма латта нalapra. Фу дезаш венавар хьо?
    Руслана бе йоаллача ведарах кхетадир цо, книжкаш дезаш из ца веналга.
    — Со… хий венавар... Радиатор й1оахъеннай са... Вешта, со-м... кхычахьа г1оргва.
    — Г1оргвац, х1ана вода хьо кхычахьа, — йо1 хьаккхашта хьат1аера Руслана. — Хьаял ведар.
    — Аи, из... б1еха я ер...
    — Х1ама дергдад.
    Ведар д1а а ийца, дехьарча ц1а г1а д1ачуяхар йо1. Чехкка из йизза хий а дахьаш юхаера.
    Йо1а баркал а аьнна, кхыметтел ц1и ца хоатташ д1авахар Руслан.
    Ши-кхо ди даьлча юха а вера из цу библиотеке. Х1анз цунна т1аювхар 1аьржа костюм, фински 1аьржа туфлеш. Ц1ена яр бе йолла ведар а: тишаяр д1а а кхесса, кердаяр ийцаяр цо.
    Йи1ий ц1и а цун тукхам-тайпа а дайзар Руслана цу дийнахьа. Дуги, г1али1 т1ара культпросветучилище чаккх а яьккха, х1анз ший юрта библиотеке болх беш яр. Дауди Ювсапи вежарий болга цун хайча, ч1оагг1а дика хийтар Руслана, х1ана аьлча, уж шийна бовзаш а царца г1улакх доаг1аш а ше воландаь.
    Иштта хотталуш д1адоладелар Русланаи Дугенеи юкъера доттаг1ал. Т1еххьера а безамца ч1оаг1 а делар.
    Безам, из мелла лечкъабой а, гучабаланза баргбац, юрта х1аьта а. Руслани Дугии шоайла в1аши безабенна, догдоахаш болга кастташха д1ахайра наха, д1ахайра Дуге вежарашта а, Ду¬ге даьнна а нанна а. Цхьабакъда, уж духьала хиланзар. Бахьан а дацар, xlaнa аьлча, Руслан, кхыча юрта вахе а, вовзаш а дикача дезале хьалкхийна а вар. Да, т1ом болча шерашка т1ом беш а хинна, х1анз колхозе балха вар. Нана школе берашта хьехаш яр. Юрта лоарх1аш бахар. Руслан ше а колхозе лоарх1аш вар, хьавоаг1ар шийха дика ц1и йоаккхийташ. Цхьабакъда, керттерадар, Руслани Дугии шоайла в1аши безаш хилар. Иштта массайолча оаг1орахьа тоалуш боаг1ар царна юкъера барт-цхьоаг1о, таханара ахкан 1уйре царна енаецаре...
    Аьрзий-Юрта итт сахьат доаллаш мара кхачанзар Руслан. Из лоамашта юкъе уллар. Й1аьха яр из, ц1ермашина санна. Улица ца1 мара яцар.
    Ерригача юрта чакхвоалаш, ши-кхо саг мара б1аргавовнзар Руслана. Нах шоай балхашка арабаьнна хила безаш бар. Г1ажий цхьа 1ул а эккхадир цо новкъара.
    Юртах 1оаравоаллаш б1аргавайра Руслана дитткомара к1ал 1ийне латта кхо саг. Руслана дог тохаделар, боккха тоам хилча санна сийрдаяьлар юхь а, ший тайпара иразе къоагаделар бIapгаш а. Из тамаш а яцар, х1ана аьлча, цунна б1аргвайна кхо саг Дауди, Ювсапи цар йиша Дугии бар.
    Ше царна 1от1аотташе а, машина соца а яь, кадай лаьтта 1оиккхар Руслан.
    — Ди дика хилда шун, — аьлар цо, велакъежаш царна д1ат1а а ваха. — Шо-м чехка мукъадаьннад саг йодачара.
    — Ловзар селхан хиннад, — аьлар Дауда, Русланага моаршал юхадерзадеш кулг а луш. — Вайнаьха саг йодача сакъердаме хилац, саг йоаг1ача хул сакъердаме. Вешта, х1анз-м ловзараш д1аьхде мукъа а бацар нах: дикъденнад кхашкара балхаш.
    Ювсапа а кулг делар Русланага, х1аьта Дуге, ела а къежа, к1аьдда моаршал хаьттар. Хоза яр из. Из оалар, Дуги б1арга мел яйначо а. Из хоза йолга ховра цун вежарашта а. Шоай са санна из езаш а бар уж. Цхьабакъда, хозал а цкъазаггa йийрча хет, нагахьа санна из хоза саг ший дег1аца эхь-эздел доацаш, нахаца во оамал, эг1азал лелаеш хуле. Иштта яцар Дуги. Массанеца а товш, к1аьда яр, ч1оаг1а к1аьда, безаме дар йистхилар а. Дувхар а ц1ена, хоза леладора, ц1аккха а хьат1аювхаргьяцар шийна наха юкъе лелае тоам бац аьнна хеташ йола х1ама. Цхьабакъда, Руслана-м из деррига а зе а зуврий-хьог1. Цунна кхоачам хулар Дуге боккха 1аьржа ши б1арг, цун безаме елакъажар б1аргадайча. Иштта, шийна везавеннача з1амигача сагий б1аргаш гича кхоачам болаш санна, г1адйодар Дуги а Русланаца ше в1ашаг1кхейттача.
    — Дерригаш машина т1а ховшалургдий вай? — хаьттар Дау¬да, кабина ни1 хьа а йийлла.
    Цу ханна галифе хачии 1ажаг1а иккаши ювхаш цхьа тенна къонах т1авера царна. Машино бахьача мухьага а хьажа, аьлар цо:
    — Дика хенаш да. Мича хьош я шун ер хьу?
    — Колхозе, — жоп делар Руслана.
    — Сога йохкий 1а?
    — Аз мишта йохк из, колхоза хьу хилча.
    — Х1м, колхоза... — Ц1аькха а машина гобаьккхар къонахчо, xlapa хенага хьожаш. — Мегаргйолаш я, — аьлар цо. — Аз дика мах лургба хьона.
    — Ай, фуд 1а дувцар, — велакъежар Руслан, — колхоза хьу я ер яхаций хьога, колхоза.
    — Ераш, хьоцарбараш, во нах боацачоа тара ба. Ераш аькхг1оргбац хьона. Хьайохка, дехкеваргвац хьо. Ц1енош де уйла йолаш вар со, — чуийнна шийдар дувцар къонахчо.
    Хьалхаг1а цо бегаш бу мотташ хинна Руслан, х1анз цецваларца б1арахьажар цунна.
    — Ц1енош дар — дика г1улакх да, — сатехха аьлар Русла¬на. — Тха колхоза правлене 1овола, председателага хьаязъяйта хьайна хьу.
    — Х1м, — мерах шок тохаш мо 1имад йир къонахчо, — цо сона хьу язъергьяц, 1а йохке, хьогара эцаргья аз. Со укх юрта вахаш ва хьона. Йохка дагадохе, хьавола. Мухтара 1умара во1 Къоасам мичахьа вах д1ахаьттача, хьааргда хьога моллаг1чо а.
    Къонах ваьнна д1авахар. Цунна т1ехьахьежаш а лаьтта, корта оагабир Руслана.
    — Тамаш еций, — аьлар цо, — иштта а нах хул-кх.
    — Д1атехкача, цкъа а шозза а яхар мо лаьца ваьлла а хургва хьона, — аьлар Ювсапа.
    — Ше массанена вовзаш ва-м, йоах цо, — велакъежар Рус¬лан.
    — Цудухьа хургва-кх вовзаш а, — кхессар Ювсапа.
    — Нах бовза хала да, — аьлар Дауда. — Х1аране ше-ший оамал, ше-ший никъ ба. Цхьабараш хьаьнала къахьегаш, 1имерза, хоза боахк, х1аьта вожаш даим харцахьа лелаш хьабоаг1а. Цу т1а г1олла шоай а, шоай берий а ираз а доаду.
    — Вай ц1аг1оргдолаш дий е укхаза латта лаьрх1а да вай? — хаьттар Дуге, ела а къежаш.
    — Йишилг нийса лув, — кхессар Ювсапа. — Со машина чу хов.
    Ваха, машина кабина чу хайра из. Дауда гlo деш хьалт1а а яьнна, Ювсапа уллув 1охайра Дуги а. Цунна юххе Дауд а хайра; ни1 халла т1акъовлаелар. Уж берригаш д1анийсбелча мара, ма¬шина чу хайнзар Руслан. Кабина чу готта яр, цхьабакъда, цох из согата вацар. Керттерадар — цу чу яг1аш Дуги хилар дар. Х1аьта машина Руслана дика югаргья, из во шофер вац. Из во валаре, цун сурт колхоза правлене коа доаллача Сийлен улга т1а хьалтеха а хургдацар.
    Никъ бокъалуш боаг1ар, цхьабакъда, цхьаццайола моттигаш нийслора хотта болаш: машино ха хьекхар, чархаш лувжар, караръэккха кийча яр. Цхьабакъда, Руслана ка лацар цунна: шинна кулгаца ч1оагг1а лаьцадар цо ко, б1аргаш фела хьежадора. Вил¬ла из сихвала везаш, цунна садуаш х1ама дацар, цудухьа шортта йохийтар цо машина. Къаьстта лаьг1йора цо из наькъо гола* тохача, х1ана аьлча, машина ахка* яхар кхерам бар, к1еззига а из сих венна хьайзача.
    — Хала-м яц шоана даг1а? — хаьттар Руслана.
    — А, сатохаргда оаха-м, — аьлар Ювсапа.
    — Х1ама дергдац, — т1атехар Дауда а, — лоам чура 1оарадаьнна, боккхача новкъа даьлча, кхыча машина т1а ховшаргда тхо.
    Дуге х1ама а аланзар. Ела а къежаш яг1ар из: хозахетар цун¬на Русланаца цхьан кабина чу хайна йоаг1аш.
    — Руслан, саг х1ана йоалаяц 1а? — хаьттар Ювсапа ц1аьхха дага а доацаш.
    Руслан а, Дауд а, Дуги а — шевар Ювсапа б1арахьажар.
    — Йоалаергьяр, сайга хьайоаг1аре-м, — велакъежар Руслан.
    — Йийхайий 1а? — хаьттар Дуге.
    — Яц.
    — Лаккха мишта йoaгla хьога саг, 1а еха а ца йийхача, — аьлар Дуге, к1алг1олла з1амсага б1ара а хьожаш.
    — Хац, — ц1аьхха ц1ийвелар Руслан, ший уйлаш царна гуча-яьлча санна, — йоаг1аре-м... ехаргьяр.
    — Руслан, хьайна саг йоалае дагадохе, сога хьаалалахь. Аз дош лу, цу г1улакха бокъонца хьона доттаг1а хила, — аьлар Юв¬сапа.
    Руслан кхы а ч1оаг1аг1а ц1ийвелар. Дугена фу хетхьог1 цу цу къамаьлах аьлча санна, б1арг лекхар цо цунгахьа. Вож, гучаваьларий хьо, яхаш санна, цхьа говзаме ела а къежаш яг1ар.
    — Руслан, укхазара никъ ч1оаг1а во ба хьона, хьо лора ца лойя, — аьлар Дауда.
    Цу дешаша юха а ший балха т1а йоалайир Руслана уйлаш.
    — Ер моттиг дагайоаллаш-м со се a воаг1ар — аьлар цо, ма¬шина соца а еш.
    Кабина чура 1о а ваьнна, ваха, наькъага хьажар из. Из нийсса 1очубодар. Готта а, т1аьда а, беха а бар. Цхьан оаг1орахьа пен мо лоам латтар, хьаверза йиш йоацаш, х1аьта вокха оаг1орахьара хадар, тур техача санна. Кхы дуненга даха дог долаш вацар цига чувахар. 1очухьежача а корта б1огора боаг1аш, сов к1оарга мот¬тиг яр из.
    Наха каст-каста тоа-м бора из никъ, х1аьта а цох х1ама хилацар, х1ана аьлча, бердех т1адувлача хиша даим т1аьда лоаттабора из, йост, жаг1а 1окхухьар.
    — Шо 1одайлача бакъахьа да, — аьлар Руслана, юха а ве¬на. — Никъ тешаме бац, дог1о бисар а бохабаьб. Шо хьалхаг1а 1ок1алдовла, со шортта т1ехьа воаг1а шоана.
    — Со 1ергва хьоца, — аьлар Дауда.
    — Со а 1ергва, — аьлар Ювсапа а.
    — А, саг эшац, се цхьаь хилча аттаг1а хургда сона.
    — Ва, ма во никъ ба ер, лоралуш хилалахь, — дийхар Дуге.
    — Х1ама дергдац, со-м хьалхха воаг1аш вацар укхаза, — к1аьдаа боацашха кхессар Руслана. Цхьабакъда, дагахьа-м кхераш вар из. х1ана аьлча, х1анз санна беха ц1аккха а байнабацар цунна из никъ.
    Дауди, Ювсапи, Дугии 1ок1албайлар. Уж дикка д1агаьна баллалца сабардир Руслана. Цул т1ехьаг1а, скорость лаьг1 а яь, юртта машина 1очуйолаялийтар цо мухалех*. XIapa кхартиг, xlaра харш зувш воаг1ар Руслан. Ц1аьхха ха хьакхар машино. Сецар. Юха а меллашха йолаелар. Хала дар из нийсса яхийта, хала дар ахка ца йохийташ, юхаетта. Х1аьта а, ший беррига низ а маькарал* a оарцаг1а яьккха, из новккъа йохийтар Руслана. 1ок1алвала цхьа ткъаьх метр мара йисаяц, ц1аьхха машина д1аэккхача хана. Т1ехьашкара шинна оаг1орахьара чархаш а лайжа, 1очухьадар из. Руслана ираза укхаза никъ к1еззига шeparla бар, цо г1ойле* йора, цхьабакъда х1аьта а, машина караръяьлча де х1ама дацар. Из хила а хилар цхьан юкъа. Цхьабакъда, ахка яханзар из. Б1арг тохача юкъа кхоста а енна, юха а йийрза д1аэттар, лоаман моакхаза* бердах ч1оагг1а д1а а кхеташ. «Къарс-къарс» аьнна ехар борт, хаьдар дахча дехкаш теха з1ыи муши, т1аьск санна иккха д1аяхар геми*. Машина дехьа а сехьа a oaгloрaxьa 1олийгар хенаш, царех ши-кхоъ ахка а бахар, ч1оже кхайкаеш, таташ а деш.
    Цхьан юкъа, ко д1а а ца хецаш, меттахьара ца хьовш ваьг1ар Руслан. Тамаш йора цо, ше ахка ца водаш виса. Юххе а, тормоз дика д1ач1оаг1 а яь, лаьтта 1оваьлар из. Цунна б1аргабайра удаш шийна хьат1абоаг1а Дауди Ювсапи.
    — Х1ама даьдий хьона?!
    — Дийна вий хьо?! — ц1ог1арч деттар цар.
    — Х1ама даьдац... Ер, машина... — Ц1аьхха сецар цун къамаьл. Дауди Ювсапи лаьттача оаг1орахьа 1охьежар из. — Дуги... Дуги мичай?! — хаьттар цо.
    Дауди Ювсапи - шаккхе а иккха юхахьажар.
    — Х1анз-м цига латтар из, — аьлар Ювсапа.
    1оведар из Дуги лаьттача оаг1орахьа. Руслани Дауди а бай¬дар цунна т1еххьа 1о.
    — Эъ, эйшшахь!.. — иккхар хьалха водача Ювсапага. Ц1аьхха юхасецар из. Цунна 1от1акхоаччаше юхасайцар Руслани Дауди а.
    Дуги... баьца юкъе уллар, сала1а д1ахаьнара яьлча санна. Цхьабакъда, 1от1ахьожжашс гуш дар из дийна йоацалга. Цунна юххс уллар Руслана машина т1ара дахча ч1оаг1де теха хинна ге¬ми. Из кхийтаяр Дугена, аьрда оаг1орахьара корта чоаж* оаташ. Ц1ий Ioyxap басилга т1а г1олла.
    Доккха во а йоккха г1айг1а а яр цун вежарашкеи Русланагеи кхаьчар. Фуннаг1а дича а, тоаде йиш йолаш дацар этта г1улакх.
    — Со... со ва... со ва шедолчоа бехке, — аьлар Руслана, оаз а хседаш. Хий латтар цун б1аргашка. — Са... са бокъо яцар, шо... кхоккхе а машина чу хоаве...
    Дикка лаьтар вежарий, кортош чу а даха, цунга юха йист ца луша.
    Цар ца1 мара йоацача, царна шоай са мо дукхаезача йиший дакъа уллар царна хьалхашка.
    Юххера а Руслана балам т1а кулг диллар Дауда.
    — Хьо... бехке вац, — аьлар цо. — Хьо... бехке вац... Иштта кхел хиннай укхун.
    TIepa хьу 1о а йоассаяь, машинаца ц1адера цар Дуге дакъа.
    Шоллаг1ча дийнахьа д1аеллар Дуги. Дукха нах бар цун таьзета баьхка. Руслан а вар цига, шийца дуккха гаргара нах а болаш вена. Дуге да а, нана а, цар къонгаш а цхьа дош аьнна а бIaгIapa хьежанзар Руслана а, цунца баьхкарашта а. Цхьаболча, 1овдалча, т1ехьбисача, вешта аьлча, денал доацача к1езигача наха санна, оаха дутаргдац, оаха ч1ир лехаргья, тхой ц1ий ц1адахьаргда, яхаш, кхерамаш тувсаш йистхиланзар цхьаь ца1. Цу т1а г1олла доккха баркал а кхайкадир царна таьзета мел баьхкараша.


    Из, цхьанна х1амаца диста а оза а йиш йоаца хатар* хинна т1къо шу а даьннад. Цхьабакъда, цу хана денз алхха цхьа ди денадац Руслана, из ахкан 1уйре йицъенна. Корта лоа мо к1айбеннаб цун. Нах цецбовл, Руслана шовзткъеп диъ шу мара дац аьлча. Тешац. Воккхагг1а хет из.
    Оамал а дикка хувцаеннай Руслана. Лера дукха т1ера вац. Наха юстара вувл. Саг йоалаянза ва х1анз а. Балха ше хиннача ва, дика лоарх1аш а ва, хьалха санна.
    Дуге вежараша доттаг1ал хоададаьдац цунцара. Наг-нагахьа из волча хьоашалг1а а боаг1а уж. Уж баьхкача, ч1оаг1а тоам хиле хьовз Руслан, вел, бегаш бу. Царца мара ви1ий цхьанна сагаца безам а бий-хьог1 аьле, хеталу цун даьнеи наннеи.
    Дауда а Ювсапа а массехказа а хьалхадаьккхад цунна, саг йоалае хьайна, яхаш. Аьннад, оаха а новкъостал дергда хьона. Дика мехкарий а бийцаб, майрра зоахалол да1т1адахьа мегаргдолаш. Цхьабакъда, Руслана д1ат1аэцац уж къамаьлаш.
    — Дуги... Дуги дагалатт сона, — оал цо.
    Т1аккха юстара воал, к1оаргга уйлане вода...
    Хьан хов, мишта, сенца бустаргба шоайла в1аши дезаденнача з1амигача сагеи йи1ийи юххьанцара безам?!
    Из биста боарам* хинна а бац, хург а бац вай адамий лаьтта.

    • т1о – камни, булыжник
    • босе – склон горы, откос
    • лоабат – желтая глина
    • фе – 1. чуткий, бдительный, чутко; 2. воздушный
    • жог1ара – карий
    • наж – дуб
    • поп – 1. чинара, бук; 2. чинаревый орешек
    • хенахз1окьеттарг – дятел
    • ч1ож – ущелье, теснина
    • тархи – 1. полка (для книг, для посуды); 2. сруб колодца; 3. место для сидения
    • муг1 – 1. строка; 2. ряд
    • уй – деревянный пол
    • ц1ермашина – паровоз
    • дитткомара – тутовый
    • гола – локоть, колено, голень; 2. извилина, изгиб, поворот, зигзаг
    • ахк – пропасть, бездна
    • мухале – уклон, склон, спуск
    • маькарло – хитрость
    • г1ойле – облегчение
    • моакха – светло-коричневый
    • т1аьск – стрела (для метания из лука)
    • геми – 1. инструмент для разминания кожи; 2. дротик
    • чоаж – висок
    • хатар – возможно, здесь опечатка и имелось ввиду «халахетар», т.е. огорчение, обида, печаль, скорбь
    • боарам – размер, величина, мера, норма, степень, вместимость

  4. #4
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Даь васкет

    Ара бийса яр. Цхьоалаг1а сахьат доладеннадар, х1аьта а 1о ца вужаш, шийна хьалхашка уллача книжка т1а хьежащ ваг1ар Вослан. Из дар эрсий профессора Н. Яковлева яздаь «Г1алг1ай» яха 1925 шера арадаьнна книжка. Х1анз кхозлаг1а дешар цо из. Вослана Москвера денадар из, букинистически тика чура ийца. Хайра мах а баккханзар, цхьабакъда, Вослана-м, ший хилча, б1арчча боахам а кхобергбацар цох. Денал долаш а дог-ц1ена а саг хила везаш вар из Н. Яковлев яха профессор. Г1алг1ай къам дика дувцар цо. Бакъдар дувцар. Х1аьта т1еххьарча хана г1алг1аех, иштта нохчех а, алхха водар мара хьахозаш х1ама дацар. Ийрча ена ха яр из. Къиза ха яр.
    Ше могаш йоаццаше, меттара хьал а г1аттa, из волча хьачуера цун нана Марет.
    — Нани, 1а фу ду? — цунна духьал вахар Вослан, шийна бе доалла книжка истола т1а а дита. — Наб х1ана яц 1а?
    — Хац сона-м, цхьа дог хьувз-кх са, — аьлар нанас. — Хьо х1ана вижац 1о? Сала1а мегаций, кхоана водаш а хилча.
    К1ира дар Вослана, даьймехка ц1авода со, яха. Юххера а кхоанара ди дилладар цо.
    — Сала1а-м кхувргдар, г1улакх долаш ва со. Ваха ва х1анз-х1анз яхар мо хьакхача везаш, — ший даь веший ви1ий ц1и яьккхар Вослана.
    — Из сенна воаг1а? Х1анзчул т1ехьаг1а цхьаннахьа даха-м дахкац шо? — цецъяьнна хаьттар нанас.
    — Доахк. Аз ма аьннадий хьога: цунн г1улакха ваха везаш ва со. Йолле, хьо д1ачуг1о, 1ойижа, хьайна хало а ца еш са а ца дуаш.
    Вослана к1аьдда баламашкара хьа а лаьца, шортта ший ц1аг1а 1очуйигар нана. 1ойижийтар ше иллача метта.
    — Фу г1улакх да из, сахьат ма даьннадий вайна? — халла садоахар Марета. — Сона ха йиш йоацаш да?
    Бос баха, ювхьаш уллача цох къахьийтар Вослана. Ч1оагг1а г1елъеннаяр из т1ехьарча хана, корта беррига а к1айбийрзабар.
    — Нани, Вахий г]улакх да из, сона фуд ховш х1ама дац, — аьлар цо, из тее дагахьа.
    — Хьона-м фуд даьра ховр из... Со Iеxae а ма гlepтa. Io a виже, са х1ана ла1ац 1а, кхоана Iyppa хьай ваха везаш а хилча.
    Цу ханна корах х1ама техар. Нанна юххе маьнге т1а ваг1а Вослан, айвеллар.
    — Нани, наха вайна на1алет аргдола х1ама аз дергдац хьона, ц1аккха а. Из кхоачам бий хьона? — аьлар Вослана. — Сога тховсара хьежа а ма хьежа. Х1анз, хьайна хала дале а, ц1аькха ай а лийя, сона т1ехьа ни1 д1акъовла.
    Марет юха а гlaттap, во1о новкъостал а деш. Шортта на1ара хьат1аера из.
    — Аз лампа йоаергьяц, — аьлар цо.
    — Ма йоае, хьайна дикаг1а хете.
    — Дукха гов Султан а ц1ава, — Вослана воккхаг1а волча веший ц1и яьккхар цо.
    «Ц1е инвалид» яхача артеле балха вар Султан. Бригада в1ашaгl а теха, лоамашха 1ажаш гулбе вахавар из. Из-м xlapa шерра-шера а ухар цига. Дикка ахча а доаккхар сезонах. Цхьабакъда, даим арахьа лела везаш хулар: бетта цкъа е шозза мара в1ашт1ехьадалацар ц1ава.
    Х1аьта Хьасан — цар эггара воккхаг1а вола воша — соахкке* а, спецпереселенций бокъо ма ялланге а, Кавказе ц1авахавар, ший сесаг а кхо бер а ийца. «Вай даьхача юрта чувитавац со, — яхаш, яздора цо. — Вай ц1аг1а а кхыболча г1алг1ай ц1еношка а наьха нах бах, вай ц1адахкар в1алла дезаш а бац. Г1алг1ашта духьала да моттигера 1аьдал а. Цудухьа сиха ма ле ц1адахка. Аьттув баьлча, аз хабар дергда шуга». Иштта дар Хьасанагара уха каьхаташ. Иштта латтар цу хана г1алг1ай бокъо ялара г1улакх,
    — Нани, Султан а ц1авоаг1аргва, — к1аьдда аьлар Восла¬на. — Дукха ха ялале, вай дерригаш а Кавказе ц1а а даха, хоза даха а ховшаргда. Хьасана а язду, Наьсаре шийна лаьтта деннад, ц1енош деш воал со, яхаш.
    — Дала бакъдовлда из. Хала дацар-кх яла а, цкъа ц1акхоачаре. Миска, шун да, мел ч1оаг1а сатийсадар цо вай ц1адахарга. — Марета б1аргашка хий эттар. — Вала кийча вар, ц1а а кхаьча ц1аг1а цхьа ди доаккхалга. Цхьабакъда, дала даланзар-кх цунна из ираз.
    — Х1ама дергдац, сатоха деза. Иштта я ер зама. Къиза я. Юха а корах х1ама техар.
    — Корах х1ама х1ана етт цо, хьачу х1ана ваг1ац из? — хаьттар Марета.
    — Ваг1ац, бийса к1оарга яхандаь, хьона хало ца яр духьа.
    Меттара г1оатташ 1аьдал ма дий хьа, моллаг1а чуваьлча, бер из дале а, — аьлар Вослана.
    — Шун дас а леладара из эздел, цудухьа аз а леладу.
    — Х1а, со вода: ха яхай вайна.
    — Волле. Кхет со: ма1ача наьха шоай г1улакхаш хул. Дала воча х1амах лорадовлда шо, хьо а Ваха а.
    Вослан сихха араваьлар. Ший ви1ий когий тата хаддалца, на1арга ладувг1аш а лаьтта, ч1уг д1аелла, даьла ц1и а яьккха, юха метта 1ойижар Марет. Лампа яга йитар цо.
    Вослан да1аравоаллаше, цунна духьал вера Ваха.
    — Ма дукха гайра хьо, ара ца воалаш, — аьлар цо. — Кхы х1ама-м хиннадац цига? Марет миштай?
    — Х1ама хиннадац, дикаг1а я.
    — Д1ааьларий 1а, вай мича долх?
    — Фу дувц 1а, цунга мишта оал из! Хьона а хов сона а хов, кхы сага хац из, кхыметтале Султана а. Аз хьогге а ма аьннадий хьога, уж берригаш а духьал ба, аьнна.
    — Х1аьта а... х1ама хувцаденнадий-хьог1 аьнна хеташ, яхар аз-м. Ир г1улакх... ший тайпара ма дий...
    — Х1ама хувцаденнадац.
    — Мегад. Белаш кийчъяьйий 1а?
    — Белаш а кийчъяьй яьшка а кийчъяьй, хьавел соца. Отара чу д1ачубаха, яьшка араера цар. Из яр Вослана ше ардакхех хьаяь. Цхьа метри йизткъа сантиметри яр из й1оахал. Хьаараера ши бел а. Цхьа бел Вахийга д1аеллар Вослана, шоллаг1ъяр шийга йитар. Кхы в1аший йист ца хулаш, дехьареи сехьареи яьшка хьа а лаьца, коара ара а баьнна, сихо д1аболабелар уж улицаг1а, Вослан хьалхеи Ваха т1ехьеи а волаш. Вослан виткъа в1аьха з1амига саг вар, х1аьта Ваха юкъерча дег1ара тенно вар. Шиннена а т1адувхар тиша барзкъаш, кортош т1а лоацига лабаши* царна т1ехьнахьа хьовзадаь инзаши* доахкаш йола 1аьржа фуражкаш тухкар, х1аьта когаш т1а — Вослана иккаши Вахийна ботинкаши ювхар.
    Ара шийла яцар. Ахка д1адаьнна, сентябрь бутт болабенна ха яр из. Йоачан йоацаш хоза латтар денош. Хоза енаяр бийса а. Сигале йийкха яр, сийрда хьежар ийже кхаьча фуа белий санна 1ажаг1а бутт. Вешта, тховсара из сов сийрда бецаре бакъахьа хетар Вослана.
    Лампаш д1айоаяьяр дехьара а сехьара а ц1еношкара. Наггахьа мара ц1а дацар кораш сийрда долаш.
    Нах д1абийшабар. Тхьайсабар. Ж1али Iaxap наг-наггахьа. Цхьа-ши саг мара духьал ца кхеташ, города арабайлар Вослани Вахеи. Города йисте даг1ар цар ц1енош. Хьалхаг1а юрта бахар уж. Цхьа-бакъда, парте ткъоалаг1а съезд хинначул т1ехьаг1а, к1езиг-дукха парг1ато яьлар спецпереселенций. Бокъо яьлар юртара юрта, го-родера городе баха, ба. Городе баха 1очубаьхкар Вослании Вахеи
    дезалаш а. Уж керда баха хайшача, дикка нохчийи г1алг1айи в1ашаг1кхийттабар. Мехках баьха леле а, шоаш болча цхьана хи-
    лар дезар царна. Цхьа бала, цхьа гIайгIа, цхьа кхел йола нах бар уж, цудухьа т1е1ар уж в1аший гарга а. Цхьабакъда, т1еххьарча хана-м к1езига бисабар цига вайнах: йиш мел яр, аьттув баьнна-баьннар цlayxap Кавказе.
    Сихха гla боаккхаш болхар Вослани Вахеи. Вослан б1убенна водар: цо хьогге а зийнабар шоаш даха деза никъ.
    Ара сатем латтар. Наггахьа оалхазари цlorla e йоарх1ашта юкъе цхьацца таташ хозар царна. Гаьнна лепаш лампаш яр: уж яр машинай фараш. То-никъ бар цигахьа. Гув т1ара ор* чу, ор чура гув т1а бувлаш болхар уж. Цкъа а шозза а яхар мо хих т1ехбала а бийзар. Уж к1оарга дацар, цудухьа хайра ког т1оадабанзар цар. Цкъа аькха хьалхашка ийккхар царна, доагаш бIapгаш а долаш. Из борз я аьнна меттар Вослна а Вахийна а. Сихха шоай баламаш т1ара белаш 1оийцар цар, нагахь санна уж шоаех лате, цунна уж етта, цунца лата дагахьа. Цхьабакъда, вож борз хиннаяцар, да а воацаш айла-юкъе даьнна лела ж1али хиннадар. Вослана ч1оагг1а когаш 1отехар, ше латтача: вож цкъарачоа, кхоссаденна юстара а ийккха, дедда дахар.
    Юха а сихха болабеллар уж. Б1аьхо г1а а боаккхаш водача Вослана, халла мара т1ехьа кхецар Ваха. Шиннена а хьацар даьннадар.
    Пхи-ялх километр никъ бича, кераста наьха кашмашта т1аайттар уж. Цох го а баьккха, кхы а ши километр хиллал никъ бир цар. Т1аккха д1акхаьчар уж бусулба наьха кашмашка. Цига д1авелла воаллар Вослана да Мухарбик. Цига д1абехка боахкар Вослана а Вахий а ц1ен т1ара а гаргара а бола дуккха нах.
    Кашмашта хьалхашка сецар Вослан. Сецар т1еххьа воагг1а Ваха а. Цхьа юкъ яьккхар цар, йист ца хулаш ладувг1аш латташ. Юрта гаьна бацар уж. Цхьабакъда, из юрт йий ховргдацар, цигара йоаянза йиса массехка лампа б1аргагуш ецаре. Г1ар, 1имад яцар цхьаннахьара хьахозаш, гуш адам дацар. Малхбоалехьара къулбехьенгахьа хьадоаг1ар Тянь-Шански лоамаш. Уж а тховса¬ра цхьа ший тайпара сатийна латташ санна хетар. Сатийна хетар цхьа йоккха герга лампа санна царна 1от1аэлла улла бутт а, си¬гале яьккха доага дошо лир доаг1а седкъий а.
    Ше-ший седкъа болаш ва, йоах, xlapa саг. Хила а мег. Саг велча, сигалара 1абож, йоах, цун седкъа а. Д1абоал, йоах из, баьга, чил* хинна. Из бакъдале, 1алаьмате дукха лийгад уж сига¬лара т1еххьарча шерашка. Цох дикка доккха дакъа кхаьчад г1алг1ашкеи нохчашкеи. Къаьстта алсам* доаллаш хьаденад из дакъа 1944-г1ча шера февраль бетта ткъаьи кхоалаг1ча дийнахьа денз. Цу дийнахьа фашисташа санна къиза шоай ц1еноех а мех¬ках а даьхар г1алг1айи нохчийи къамаш НКВД эскараша. Цу дий¬нахьа денз чот* яь а ца валлал дукха байнаб г1алг1ай а нохчий а моцала, шелала, лазарех. Иштта дукха даьга дайна д1адаьнна хила деза-кх сигалара седкъий а, нагахь санна наха яхар бакъдале. Вешта, седкъий-м кхоачалургдац, мел дукха уж доаге а. Иштта мара кхоачадала йиш йолаш дац, кхоачалург а дац адамаш а, мел дукха бала, хало кхачарах царга, мел дукха уж доврах.
    Уж уйлаш яр Вослана дага, кашмашта хьалхашка латтача хана.
    - Ду1а де хой хьона? — юха а вийрза, хаьттар цо Вахийга.
    — А, хац, — корта лостабир Вахас.
    — Ха-м сона а хац.
    Боарзамаш* дар царна хьалхашка, байна д1абаьннача наьха боарзамаш. Гайна-ганза уж шиъ а лергва. Уж а цжьаннахьа каш-машка д1абохкаргба. Укхаза бохк а мег е Кавказе бохка а мег. Из ховш саг вац. Вахар, сага вахар, сов лоаца да. Цхьабакъда, вен-нар ханаца вац... Даь а даь дай а ханара денз хьадоаг1аш да, саг веннача таьзета нийсвелча е кашмашка нийсвелча, даьла ц1и йоа-ккхаш, ду1а деш, венначоа маьл кхайкабеш, х1аьта Восланаи Ва-хийнеи из а хац.. Из во да. Ч1оаг1а во да.
    Шоаш цу кашмашка боахкача наха хьалхашка цхьан х1ама бехке болаш санна хийтар ксгийча наха. Вешта, фу дергдар цар шоай ц1еноехи, мехкахи, меттахи, дынахи, дега а сина а мел дезача х1амаехи а баьха, халкъа моастаг1ий аьнна, ц1и а тилла, цхьаккха ювца бокъо а йоацаш, укхаза в1алла ца бовзача мехка 1окхайсача! Иштта дар этта г1улакх. Дале а, царна шоаш бехке-м хетар, ду1аде шоашта ца харах.
    - Бисмиллах1иррохьманиррахь м, - аьнна, бисмал даьккхар Вослана.
    Доахан чу ца ахийта яьча аьшка саьргий картах т1ех а ваьнна, кашмашка д1ачуваьлар из. Цо санна бисмал а аьнна, карта т1ехваьлар Ваха а. Карта т1ехьъяьккхар цар яьшка а. Вослана чехка хьалехар ший даь каш. 1арбий меттала даь йоазув латтар чурта т1а. Г1алг1ай а нохчий а оамал я, шоай байнача наха оттадеш долча чурташ т1а 1арбий меттала йозонаш деш. Из деза лаьрх1ад, йоах, дала, х1ана аьлча, Мухьмад Пайхамар а 1арбий хиннадаь. Цкъазаг1а, аьлча а, дукхаг1а йолча хана, цу 1арбмн йоазонашта к1ала эрсий меттала йоазонаш ду, г1алг1айи нохчийи меттала-м дац. Из а цхьацца ший бахьанаш долаш да, бахьанаш аьлча а, уж къамаш шоай мехкех дахарца дувзаденна да.
    Чурта т1а яздаьр деша ховш вацар е Вослан а е Ваха а. Цхьабакъда, из керттера дацар. Керттера дар цу каша д1авелла воалар ший да волга Вослана ховш хилар.
    Мухарбик... Ше ц1авахарга, ший къам ц1адахарга сатийсадар цо. Ч1oaгla сатийсадар. Цхьабакъда, кхел къиза хилар цунца. Ц1аваханзар из. Укхаза д1авеллар. Х1анз цун боарз хьабелла, цун
    дакъа цу чура хьадаккха венав цун во1 Вослан, цун даь веший во1 Ваха.
    Лакха михаш* яг1ар кашмашта дехьа малхбоален оаг1орахьа. Чурташ т1а хьат1аоттар цар шера 1индарг1а. Цу михай 1индарг1а* уллар Мухарбика каша т1а а. Из дика дар, х1ана аьлча, бийса сийрда яле а, 1ийне къайлаваьнна саг дика б1аргагургвац, юххе хьат1а а вена ца хьажача.
    Белаш хьабе а ехка, ца1 боарза кертагахьеи вож когашкахьеи а айтта, юха а бисмал а аьнна, белашца лаьтта ахка болабеллар Вослани Вахеи.


    Мухарбик цамогаш вар. Цамогаш вале a, xlapa бетта шозза спецкомендатуре ваха, кулг яздора цо, ше вахача юртара ара-варгвац, кхычахьа д1аг1оргвац, аьнна, тешал деш. Нагахь санна бокъо йоацаш кхыча юрта е городе вахачара лоаце, пхйитта-ткъо шу суд а теха, 1овохьийтаргвар Колыме е Магадане. Цига вихьаь-чоа, кхы гург ма вий, дийна вусарг ма вий аьнна, дог доахалга а яцар. Вешта, Мухарбика-м дацар законех доацар, мелла къиза уж законаш дале а, де велча а, низ болаш а вацар. Наггахьа коа т1а а воалар из, балха а водар, — балха колхозе вар Мухарбик, — цхьабакъда, дукха ха ялале, вувхьаш*, кхайкавеш, доккхий тугаш тувсаш, чувоаг1ар.
    Т1аккха юха а метта вужар. Из в1алла хьалбоаккхаш а бацар т1еххьарча хана. Мухарбик г1аьттача, юврг1а д1анийс а бийя, бу¬тар: ц1аг1а вале а арара чувоаг1е а, каст-каста 1овижа, сала1а дезаш вар из.
    Юрта больница яцар. Бстта цкъа с шозза лор воаг!ар городе-ра. Могаш боацача наха цхьацца лоадам боаца дарбаш дора цо. Городе 1обехар унахой. Цнга, больнице дарба дайта шоашта, оалар цо, цнга безза лораш ба шоана. Ший ваха йиш яр водар городе а, цхьабакъда. спецпереселенцех-м водацар, наггахьа саг мара. Цар бокъо яцар городе баха, комендантагара еха езар из,, цхьабакъда, цо из хьа-м лацар, шийиа хоза наьха санна корта бийттача мара.
    Цхьацца бола лораш спецнереселенцешкахьа хайра д1а а хьа-жацар. Цкъазаг1а, спецпереселенцаш в1алла цу юрта а боацаш санна, уж а цар лазараш а теркал а ца деш д1аболхар уж.
    Цкъа, геттара низ беха ше висача, халла комендантагара бо¬къо а яьккха, городе вахар Мухарбик. Цига б1арчча ди даьккхар до, лораша т1а ца эцаш. Юххера а цхьан лоро чувийхар из, т1аккха шоллаг1ча лора, цул т1ехьаг1а кхоалаг1ча лора а т1аваха вийзар. Цкъа барзкъаш 1одоахийташ, юха хьат1адувхийташ, цхьа трубка дег1а т1а а увттаеш, ладувг1аш, букъа т1а а накха т1а а кулг т1а а увттадеш, п1елгаш детташ, дукха бала бихьар цунга.
    Лораша дувцачох, Мухарбик цамогаш вар, ч1оаг1а цамогаш. Ла-заш дар цун дог а пехкаш а. Юххера кизга а оттадир. Лораш шоайла в1аший дагабувлар, кортош эгадора.
    «Сов чехка больнице 1овижа веза хьо, — аьлар цар Мухарбикага. — Кхайкор да хьа. Пехкех 1ургаш даьннад. Дог а да хьа дарба де дезаш».
    Мухарбика-м, цар ца аьлча а ховра, шийна кхайкор долга, шийна ч1оагг1а дарба эшалга а.
    Пхи шу да г1алг1ай шоай мехкара баьха. Цу пхе щера, т1аэтта халонаш, моцал, шелал ла низ д1а ца кхоачаш, байна, цу яьссача Казахстана аренашка д1авола вийзав цун духхьал ший ц1ен т1ара массехк саг: даь воша, наннас даьна ваь ши воша, даь веший во1, веший ши йи1иг. Цудухьа в1алла тамашъе езаш дацар, Мухарбик цамогаш хиларах, тамашъе езаш дар из х1анзалца дийна хиларах, спецпереселенцаш берригаш а хьогге а байна д1а ца баларах. Уж баха 1оховшийта боалабаьбацар Казахстане, берри¬гаш а бовр, халакь хинна д1абовлар дезаш боалабаьбар. Х1аьта а, адамий оамал миштай аьлча, уж д1атарлу, тарале хьож, мелла къиза, хала туржа1 шоашта т1аотте а. Иштта, беррига низ, денал ураоттадаь, д1атарале, фуннаг1а даь а дийна биса гlepтap г1алг1ай а.
    Ди т1схьа 1оажала к1алвусаш вoaгlap Мухарбик. Ч1оаг1а раьза хинна 1овужаргвар из больнице, шийна лорашка дарба а дайтарг-дар, цхьабакъда, мишта вуж из цига 1о, вахаш юрта хилча. 1алаь-мате хала да алхха цхьа ди даккха а городе ваха бокъо яккха. Коменданто-м, ховш дар, воллийтаргвар из а цун ц1аг1а мелвисар а, хьашт дале, б1аьзза а, царна городе аха бокъонаш ца тела.
    Лорашта баркал аьлар Мухарбика, 1овужаргва со, аьлар. Хьа ц1аг1а мелвар а кизга чакхваккха веза, анализаш е, уж тахка еза, йоахар лораша. Мегаьд, дика да, 1оабоалабергба аз уж а, аьлар Мухарбика. Ц1авахар из, ший гIайгIа ийца, кхы больнице юха а ванзар. Из а ванзар, цун дезалах саг а ванзар. Х1аьта лорех саг цун коа а ванзар, цун лазар а адрес а шоаш д1аяздаь дале а.
    Цу дийнахьа денз бокъонца шийха дог диллар Мухарбика. Ioa-жалах веддавар аьнна, карахваргвац, оалар цо наг-наггахьа.
    Хьалхаг1а цхьа ха яр, из ше валар кхераш. Тахан санна дагайоаг1а цунна, ший веший ши йи1иг енна ха. Из дар 1ай. Ши шу хьалха. Йоккхаг1чун ялхайттеи з1амаг1чун дийттеи шу кхаьча йи1игаш яр уж. Лазараш кхийтта яланзар, моцали шелали ла ца могаш елар шаккхе а.
    Хьалхаг1а кхелхар з1амаг1ъяр. Сов г1орадаь, асфальт санна ч1оаг1денна бутув дийрзадар лаьтта. Фуннаг1а дича а каш даьккха маганзар наха. Лаь к1ала д1ахьула а даь дитар цар дакъа, й1охъелча адамий 1аьдалаг1а д1адолларгда вай, аьнна. К1ира а
    даллалехьа кхелхар шоллаг1а йи1иг а. Из а, з1амаг1ъяр санна, д1ахьулайир лаь к1ала.
    Б1аьсти яьлар дукха гайна. Лоа даша доладеллар.
    Цхьан дийнахьа, Мухарбик хьалха а волаш, шоаш лаь к1ала дита декъий адамий оамалаг1а лаьтта д1адохка бахар юртара нах. Ийрча сурт дар царна духьала эттар: декъий доацаш дар. В1алла а доацаш дар аьлча-м нийса хургдац: т1ехкаш ядар д1а-са тийса. Борзлошеи ж1алсшеи диадар декъий.
    Цу дийнахьа эггара хьалха метта вижар Мухарбик. Массехк ди даьккхар цо хала цамогар кхийтта, сакхетам чура вувлаш. Юххсра а метта вера. Бакъда, бос баха вар. Иштта а г1ийла хинна из, х1анз геттара а вокъавеннавар. Метта урахувше а, наг-нагга¬хьа г1атте ц1аг1а г1олла д1а-са волалой а, хаьдда вийрза д1аводаш вацар Мухарбик. Наб во йора цо. Бус-бусса сомалелхар, цхьа ийрча г1анаш духьала ухаш, унзара вувлаш. Ц1аьхха ше сома ца воалаш висар, валар кхерар из. Цхьабакъда, т1еххьарча цхьан-шин шера из унзара уйла д1а а яьнна, цхьа ший тайпара сатем эттар цун дег чу, парг1ата ваьлар сина а. Хаьдда д1абаьлар валарах бола кхерам. Х1анз из сагота вацар кхоана, хьашт дале, та¬хан ше лай а. Алхха цхьа уйла яр дийнахь а бус а цун дог Iувжаш, керта хьоа буаш. Мухарбика дагабоаллар ший даьймохк. Массаварг а сатувсаш вар, шоаш ц1адахийтарга. Х1анз-х1анз бокъо яргья вай, ц1адугаргда вай, йоахар наха. Цхьацца йолча хана, уж хабараш массане а геттара дувца даьлча, дег чу тешам а бессе, кхача кийчбе, х1амаш йитта, гулъе болалора нах. Цхьа¬бакъда, ха-зама д1айодар, хабараш совцар, спецпереселенцашка цlaгlo, бокъо яьннай шун оалаш саг а хилацар. Ираз дайна нах да вай, далла дицденнад вай, яхаш, доккха са а доахаш, 1атт1а lapa нах.
    Мухарбика ший даьймохк дагабоаллар, тоха садоацаш. Г1анахьа а сомаг1а а дагаухар цунна, ше ваьха юрт, шоай хинна ц1а, ков, улица, маьждиг, школа... Кавказе ц1а а кхаьча шоай хиннача ц1aгla ше валар, дай боахкача кашмашка ше д1аволлийтар — алхха из дар-кх т1еххьарча хана даим даьлагара цо шийна дехаш хиннар. Из дукха дацар. Цхьанна сага дукха хета йиш йолаш а дацар.
    Ха д1айодар. 1а д1адаьлча, б1аьстий йоаг1ар, б1аьстий д1аяьлча, ахка доаг1ар... Цхьабакъда, Мухарбика вахаре, аьлча а, берригача спецпереселенций вахаре-м, ер ма йий аьнна, ц1и яьккха, хьаэца цхьаккха а эргало* хилацар.
    Ца1-м яр эргало, из ювца дог ца доаг1е а: кхоалаг1а бутт бар Мухарбик, лазар геттара кот а даьнна, метта аллийса.
    Кастта-каста юртара нах ухар цунга хьажа: гаргара бараш а боацараш а. Моллаг1а а наьха саг чуваьлча, кхыметтале дийтта-пхийтта шу даьнна к1аьнк из вале а, цун сий де, ураотта хьожар Мухарбик. Т1ехьнахьара барзкъаш а 1одахацар бус мара, массаза
    a гlaттa кийча хургволаш. Ма г1етта, мае хьайна хало, оалар наха, цамогаш ма вий хьо. Цхьабакъда, Мухрбика х1аьта а ший эздел дохадацар. Цкъа царцига цунга хьажа вера Гудов. Из вар воккха саг. Наха сий деш а вовзаш а саг вар из. Къаваллалца колхозе болх а баь, х1анз пенсе вахавар из. Пенсе ваха вале а, болх ца беш 1ергволаш вацар. Цунна корадоаг1ар хьаде х1ама: е аьла хол* бе водар, с т1ий тоаде оттар, е харбазашта, комсашта ха деш хулар. Василий Степанович яр Гудова ц1и, цхьабакъда, Мухарбика-м Степаныч оалар цох. Степаныч оалар цох юртарча дуккхача эрсаша а казахаша а. Г1алг1аша а нохчаша а ч1оаг1а сий дора дун. Из тамаш а яцар, х1ана аьлча, массаза а г1алг1айи нохчийи га доаккхар цо, цар комендантаца е кхыча к1ал бахача нахаца моллаг1а а къовсам ийккха моттиг нийсъелча. В1алла кхераш а вацар комендантах. Комендант цох-м кхерар. Из къаьстта дика хетар г1алг1аштеи нохчаштеи. Гудова во1 ва, йоахар, городе цхьа воккха хьаким волаш. Из дарий а хац е ший зовзала дарий а хац, цхьабакъда, Василий Степановича лоарх1авацар комендант. Вешта, во1 боккхача балха т1а ца хилча а, Гудов ше а вар наха лоарх1аш а сий деш а. Къаьна большевик, юххьанцара колхозаш
    яхкарех ца1 — массанена йовзаш яр цун биографи. Т1ем т1а ши во1 вийра цун. Висав кхоалаг1вар, з1амаг1вар. Из х1анз НКВД балха ва.
    Т1ема шоллаг1ча шера колхоза председателалла хьожавир Василий Степанович, из дикка ха яха вале а. Из яр 1алаьмате хала ха. Х1аьта а цун а цох тешача колхозхой а низ кхаьчар, ма бoaггlapa болх д1абахьа а шоаш дийна диса а. Х1анз а, ше къовзткъеи иттара ваьнна вале а, болх буташ вац. Х1аьта комен¬дант? Из цар юрта венав т1ом чакхбоаллаш. Наха вовзаш вац. Всзаш а вац. Дог 1аьржа да. Г1ожа ва. Къиза ва. Спецпереселенцашка, — нохчашка а г1алг1ашка а, — ер да ала бахьан а доацаш, бала бахь. Шийна могар ду, казахаши эрсийи царех д1а ца беттабаллийта, царца юкъе барт-цхьоаг1о, доттаг1ал, машар ца хилийта г1ерташ.
    «Бита уж, мискаш, къа ма дий цар! Бовш ма латтий уж мозий мо», — спецпереселенций гадаккха волар наггахьа казах а эрсе.
    «Уж мискаш бац! - мухь хьокхар коменданта. — Уж — хал¬къа моастаг1ий ба! Уж санна халкъа моастаг1ий ларх1а мегаргба, царех къа мел хетар а!..»
    Иштта яппараш а йийя, шийга д1айистхиларах а дехкевоаккхар
    цо саг.
    «Ж1але багара «1ав» мара далац», — оалар Гудова, цунга ла-дийг1ача.

    ***
    Шоай беша гонахьа яьча карта юххе г1олла говра т1а а ваг1аш хьавоаг1а дядя Вася б1аргагушше, из шоайцига воаг1алга кхетадир Вослана. Ведда ваха ц1аг1а чу а ийккха, ц1ог1а техар цо:
    — Дядя Вася воаг1а! Вайцига дядя Вася воаг!а!
    Вослана ховра, из вoaгla аьлча, ший даьна дика хетаргдолга. Цунна хета а хийтар дика, цу сахьате й1овхал ессар цун б1аргашка.
    Г1алг1ай а нохчий а ухар Мухарбикага хьажа. Цхьацца х1ама а лора, ши-ший торонага хьажжа: е к1езиг-дукха ахча, е жувр, хьоар, коартолаш яйтар. Иштта да вайнаьха 1аьдал: цамогаш метта вижачоа новкъостал да деза, из хьаллаца, цун дега товр де хьажа веза, унахо чехкаг1а верзаргволаш.
    Къаьстта дика хетар Мухарбика, шоайцига кахзахех е эрсех саг веча.
    — Вайх халкъа моастаг1ий лоарх1 коменданто, цхьабакъда, укх юртара нах, цо дувцача къамаьлех шоаш тешаре, вайца иштта тайна, 1имерза хургбацар, — оалар цо. — Далла хоастам ба, мас-санена а цу коменданта санна вай гоама доацаш.
    Метта урахайра Мухарбик, юкъах т1ехкар деллар.
    — Говраца вий из? — хаьттар цо.
    — Ва, — аьлар Вослана.
    — Хьасан ц1аг1а вий?
    — Вац.
    — Х1аьта Султан? — Ший боккхаг1а бола къонгаш хеттар Мухарбика.
    — А. Балха ма бий уж.
    — Волле х1аьта, хьаша духьал а вахе, говр хьаэца, ше а хьа-чувоалаве.
    — Мегад. Укх сахьате, — кадай цlaгlapa араийккхар Вослан. Вослан коа ваьлча, коана1арга говра тlapa 1овоссаш воаллар
    Василий Степанович.
    — Марша воаг1ийла хьо, дядя Вася, — эрсий меттала моаршал хаьттар цо хьаьшийга.
    — Маьрша лелалва хьо а, — аьлар Василий Степановича. — Ц1аг1а вий хьа да?
    — Ва. Метта улл. — Говра дирст хьаийцар Вослана. — Волле, хьачувола.
    Хьаьша духьал ера Вослана нана Марет а. Цо а, моаршал а хаьтта, чувигар из.
    Ц1ен т1ехьашка картах говр д1атессар Вослана. Нувра бохк*
    хьа мел а баь, дирст багара а яьккха, ча диллар цунна хьалхаш-
    ка: дуэ дуаргда, ца дуэ а, кхы цунна дала доакъар* долаш бацар
    уж. Цул т1ехьаг1а wlarla чувахар Вослан. Г1адвахавар из, Хьа-
    сани Султани цlaгla боацаш. Пхийттара мара ваьннавеце а, шийха ше волчул а воккхаг1а ва, кхийнав алийта гlepтap Вослан. Ве-жараша, шоаш цlaгla болча хана, ц1аккха а, моллаг1а воаг1е а, хьаьша г1улакх де оттийтацар из. Х1аьта х1анз е Хьасан а е Сул¬тан a ц1аг1а а воацаш, шийга кхаьчар цунга из доал. Нанас а
    аьлар:
    — Боккхаг1бараш ц1аг1а бац, волле, г1улакх де, - аьнна. —
    Дика а лелалахь, — т1атехар цо.
    Вослан веррига векар, сов г1адваха. Ший вежарел а дикаг1а хьаьша а даьна а эшачунга хьажа лаьрх1ар цо.
    Да волча чуваьлар из. Из г1аттавар. Т1аювхаш иккаш а юкъах хьерчаш т1ехкар а долаш, маьнгена юххе г1анда т1а ваг1ар из, цунна д1ат1ахайна ваг1ар Василий Степанович.
    - К1аьнк, хьавел, хьаюхе таттал из истол, — аьлар дас.
    Пена юхе латта истол, царна д1ахьалхашка оттадир Вослана. Чехкка нана йолча вена, — из ноанал деш йоаллар, — ц1ена гата а ийца ваха, из гата истола т1а тессар цо.
    — Говрага хьожаш хилалахъ, к1аьнк, — аьлар Василий Степа¬новича.
    — Дирст багара а яьккха, д1аоттаяьй аз-м из, — аьлар Вос-
    лана. — Яа х1ама а йиллай хьалхашка.
    — К1ант ва, шедар хьайна хов, х1ама д1ахьалхадаккха ца дезаш, — хоаставир из Василий Степановича,
    Ший даьнеи хьаьшаи фу деза хьожаш, д1адийххар хьада кийча волаш, нalapa юххе д1аэттар Вослан.
    — Ioxa, — аьлар цунга Василий Степановича. — Е ара ловза
    гlo хьайна.
    — А, укхаза латташ дикаг1а хет сона, — лоацца жоп делар
    Вослана.
    — Волле, мала хий дахьаш вола, — аьлар дас.
    Сиха ваха сирдаьккха йоккха кружка йизза шийла хий дахьаш вера Вослан. Даьга д1аеллар цо кружка.
    Мухарбика, д1а а ийца, Василий Степановичага кховдайир
    кружка.
    — Хий молий 1а?
    — А, мала 1а.
    Мухарбика, кхо-биъ къург а баь, к1аьнкага юха еллар
    кружка.
    — Кхы да аз? — хаьттар Вослана, цу чура дар д1а а даьккха,
    керда хий да дага волаш.
    - Кхы дезац, — аьлар дас. Кружка д1айихьар Вослана. Юха чу а вена, ше лаьттача д1аэттар.
    Цун даи Василии Степановичи цхьацца къамаьлаш деш бар.
    Гуш дар, Мухарбика ураваг1а хала долга, х1аьта а садеттар цо.
    — Д1аханара вала хьайна, — аьлар Василий Степановича. — Аз бехк боаккхаргбац хьона.
    - Сайна дикаг1а хеташ ваг1а со-м, — г1ийло велакъажар Му¬харбик.
    - Дикаг1а-м хетацар хьона, сох бехк кхоабаш ваг1а-кх, —
    сома оаз а ухийташ, къамаьлаш дора Василий Степановича. — Шо, г1алг1ай, тамаш йолаш нах да: эздел ч1оаг1а леладу оаш.
    — Эздел леладер, дехке варгвац, — аьлар Мухарбика.
    — Са ви1ий бераш да, укхал к1еззига доккхаг1а а хургдо-лаш, — Восланагахьа корта тессар Василий Степановича. — Ми-чара х1анз яр санна, вайна фу деза хьежаш латтаргбар уж. Вешта, уж латтабелча а, цар нанас латтийтарг а бацар.
    — Xlapa къаман ше-ший оамал, ше-ший 1аьдалаш да. Во дар дергдац хьа ви1ий бераша а.
    Во дар-м дергдацар цар, цох-м кхерацар со. Цхьабакъда, цхьаццадола х1амаш шун къамагара хьа-м 1омадайтаргдар аз царга. Ц1аккха а, воккхаг1вар ура а латташ, з1амаг1вар 1охайна ваг1аргвац шун.
    Къонабараша ц1аккха а къоаной болча г1аьли озаргьяц. Мас-сехказза а дайнад сона, кагийча наха, воккха саг гучаваьлча, шоай бера г1аьленаш 1окхувсаш, чехкка уж д1ахьулаеш, йоаеш, цунга уж б1арга ца яйта. Дика деций из? Ч1оаг1а дика да.
    — Из-м дика дар, Степаныч, вешта, бокъонца бакъдар хара хьона дезе, хьалха хиннараш бац г1алг1ай а х1анз. Ч1оагт1а хув-цаеннай тха оамалаш, тхо даьймехкара даьхача укх массехка шера. Хьалха мишта дар. Ваха саг б1аргагургвацар хьона тха йоккхача юрта, хьо цу юрта б1аь шера вахе а. Къонахчо, моллаг1а из вале а, нагахь санна цхьа моттиг нийсъенна, менна волаш ц1авоаг1е, фуннаг1а дора къоанашта ше б1арга ца вайта, иштта исташта а, кхыметтале берашта а. Сесага а, хьашт дале, ше мен¬на волга д1ахайтаргдацар цхьаволчо. Х1аьта х1анз? Б1аь грамм малар ший къамарга 1очудаьлча, из ерригача юрта д1ахалцца соцаргвац, леларгва, цloгla детташ, яппараш еш, ж1алеш 1ехадеш. Х1амах эхь а хетаргдац.
    — Бакълув хьо, — аьлар Василий Степановича. — Ч1оаг1а хувцабеннаб нах. Тхо, эрсий а ч1оагг1а хувцаденнад т1еххьарча хана. Бакъдар дувцаргда аз хьона. Укхаза наьха саг мичав. Хьалхарча замалахьа мел лакха, мел ц1ена лоаттадора эрсеша шоай сий. Пушкина, Лермонтова, иштта Лев Николаевич Тол-стойя, Чехова, Бунина произведенеш 1ойишача тоъам ба, бокъонца эрсий дог, эрсий оамал кхетаяра. Денал а, тешам а, сина ц1енал а, дега хьаьнал а, камаьршал а — деррига а шоашка долаш хиннлб эрсий. Цхьабакъда, х1анз...
    — Х1анз а ба эрсий-м, 1а яххача тайпара сий долаш, — цун къамаьла юкъе ийккхар Мухарбик. Велакъажар из, цхьа х1ама дагадеха. — Г1алг1аша фу оал хой хьона?
    — Фу оал? — велакъажар Василий Степанович а. Кхетадир цо, Мухарбика цхьа сакъердаме х1ама дагаденалга.
    — Г1алг1аша оал: эрсечул дикаг1а саг хила йиш яц, нагахь. санна из ц1ена эрсе вале. Со к1аьнк волаш, сай дас оалаш хезад сона уж дешаш.
    — Хьалхарча хана нах а ц1ена хиннаб, цар г1улакхаш а ц1ена хиннад, - аьлар Василий Степановича. — Х1аьта х1анз? Оапаш бувца а, оаккхал де а, къоалаш де а — моллаг1а х1ама хьаде эхь хетац наха. Цудухьа ба-кх шоайла да безаш, шоайла гоама, къиза. Ца1 шоллаг1чоа кхер, дош ала бахьац...
    — Денал дар кхерац, Степаныч. Эхь-эзделца вола саг деналца а хургва, г1улакхаца а хургва, яьхад вай даьша. Из иштта да а да. Гой, цу тхона, спецпереселенцашта, доал де оттаваьча комен-дантех кхер укх юртара дукхаг1бараш. Цунна духьала дош ала бахьац, тха га даккха бахьац. Цхьабакъда, хьо-м кхерац. Х1ана? Вожаш санна веций хьо а? Хьо кхерац, хьо къонах воландаь. Цхьацца хало т1аэттача мара вовзац саг-м.
    — Селхан кхийттаяр сох из комендант яха къот1а.
    — Т1аккха? Фу йоахар укхо? Дега 1откъаргдар мара-м аргдац 1а ше вуй а.
    — Цо даьра йоахар, цу эбаргий, цу халкъа моастаг1ий га доахаш ва хьо даим, тамашъя-кх цар ц1ийха хьо хьаваьнна веце.
    — Даьллахьи, Степаныч, лоралуш хилалахь цох. Цунна эхь хетаргдац, фуннаг1а а ала. Фу дергда 1а, цу цхьа жалба язйойя?
    — Язйой? — велакъажар Василий Степанович. — Хьогге а язъяьй. Кхоъ язъяьй.
    — Х1ай? Хьона а я?!
    — Кхозза НКВДе т1авийха хиннав со. Кхозза лоткъам ийцаб, т1а а чийхаб, хьеста а беннаб, са дег чу фуд, са керта чу фу уйла я ха г1ерташ. Х1аьта а, хьона гуш ма хиллара, лацанза лел. Цу вай юртарча комендантах дукха башаш боацачох тара ба уж цигара хьакимаш.
    Цудухьа вита хила веза-кх со а, чу да воллаш. Bol бахьан долаш цар вутаргвацар. Из НКВДе балха вале а, гаьна ва. Узбеки¬стане ва. Наггахьа мара ц1аваг1ац. Мичара х1анз из бахьан долаш со вутаргвар цар.
    — Даьллахьий ма доккха ж1али да-кх из комендант. Тхо-м даьла у мо мара цунна ца дезалга ховра сона. Тахан а, хьаштдале, тхо доадаь д1адоахаргдар цо, автомат хьакха, нагахь санна шийна бокъо лоре. Цхьабакъда, хьона, хьо санна волча сага...
    — Д1авала, со сенна вувц 1а, - цун къамаьла юкъе ийккхар Василий Степанович, — кхыметтале ший даьна а мотт тохарг-бар цо.
    — 1алаьлай, ма ч1оаг1а телхаб вайна нах!
    Цу ханна ни1 ц1айзар. Нанас, хьачухьажа, пиджака пхьош а лаьца, араозавир Вослан.
    — Хьо фу деш латт, бов мо д1а а этта, — аьлар цо. — Д1ачухьо даа х1ама, хьадаьннад хьона.
    — Х1анз хьоргда, ладувг1аш латтар со. Хьада, фу кийч-даьд 1а?
    — «Хьада», — из футтарвеш аьлар нанас. — Кхы х1ама хац-кх хьона.
    — Ай, аз... из... Фу де ях 1а? — ц1ийвенна хьайзар Вослан.
    — Фу де ях аз: хьалхаг1а, д1ачу а вахе, даа х1ама хьадаьннад ала. Кулг-юхь дилийта. Цул т1ехьаг1а д1ачухьоргда 1а даар.
    - Мегаьд, — сиха ваха, хьаьший цlaгla чуийккхар Вослан. — BОТИ, — аьлар цо, — воти, даа х1ама хьадаьннад, хьада аз?
    Из шоай къамаьла юкъе ийккха, раьза воаццаш во1а б1арахьажар Мухарбик. Цхьабакъда, лийнзар из цунга. Даьна гора, к1аьнк ма хулла шоашта товр де г1ерташ хьувзалга. Массадар хац: з1амига ва.
    — Цкъа хий да, кулгаш дила, даа х1ама т1аккха дахьаргда 1а.
    — Х1анз дахь.
    Вослан арахьадар. Нана йолча чуийккхар из.
    — Нани, — аьлар цо, — кулгаш дила боахк уж. Сен чу дилача бакъахьа да уж?
    — Таза чу, — аьлар нанас. — Д1а латт хьона таз, ц1ена а долаш. Г1умаг1а а яр я хьона. Хий чу а детте, д1ачухьо. Х1ахьий, сапа а д1аэца, гата аз айса д1адахь хьона.
    Ший даьгеи Василий Степановичагеи кулгаш дилийтар Восла¬на, гата хьакхийтар. Цул т1ехьаг1а арадихьар г1умаг1еи, тази, гатеи. Юхачувена, ц1енъюкъе пахашк хьакхар, 1одаха хий д1адоаккхаш. Ший кулгаш а дилар, араваьнна. Т1аккха даа х1ама хьадера цо. Даа х1ама аьлча а, — меца ха яр из, — жуврах даь диткъа олги, кхехкаяь кхо коартоли, чайи дар Вослана хьаденар.
    — Дар даа, доацачох бехк ма баккха, — аьлар, хьачуяьннача Марета.
    — Х1ама дезацар, — цунгахьа д1ахьажар Василий Степано¬вич. — Со-м меца вацар. Укх, хьа марага фу хьал да хьажа венавар со.
    — Дикаг1а ва ер-м...
    — Тоа а лургва кастташха, са ма даа оаш, — аьлар Василии Степановича.
    Цунна баркал а аьнна, ц1аг1ара араяьллар Марет.
    Ший даи хьаьшеи х1ама диаь баьлча, тази г1умаг1ча хийи дена, юха а царга кулгаш дилийтар Вослана. Т1ах аьнна лелар из. Ч1оаг1а раьза волаш лелар, шедар ший дика чакхдоалаш санна хеташ.
    Пхьег1аш д1аяьхачул т1ехьаг1а а дикка баьг1ар Мухарбики Василий Степановичи, цхьацца дахар-денар дувцаш.
    — Чехкаг1а тоавала, г1атта веза хьо, — аьлар Василий Степановича, ваха аьнна, ше айвелча. — Дукха ха ялале бокъо яргья шун, ц1аг1оргда шо.
    - Доаг1аргдий-те из ди, - доккха садаьккхар Мухарбика. —
    эггара к1аьдаг1ча метта ца алла, ц1аг1а, сай мехка, 1аьржача каша улларгвар со. Цхьабакъда, тамашъя-кх сона сай даьй-мохк кхы б1аргагойя...
    - Гургба. Иштта ма ала. Цхьа саг чуволла йиш я, х1алакве йиш я, цхьабакъда, б1арчча къамаш х1алакде йиш яц.
    — Ia-м массаза а дика хетаргдар оалар.
    — Бакъдар да аз яхар. Х1а, со вода. Хьона хало а йир аз. Хьай сина парг1ата хийла хьо.
    — Баркал хьона, Степаныч. Вена, баркал хьона... Аз накъа воаккх хьо.
    — А, а, — аьлар Василий Степановича, — цхьа г1а боаккхаргбац.
    — Ма ала иштта, ма ала, сайна дикаг1 хет сона, к1еззига волавелча.
    Насилий Степановичи Мухарбики коа т1а байлар, цхьацца оалаш. Ведда ваха, дирст бага а елла, нувра бохк д1ач1оаг1 а баь, говр хьайоалайир Вослана. Вожаш, коана1арех арабовлалца хьа а хьажанзар цунгахьа. Улица т1а уж сайцача, журал* фоарта хьалт1а а тесса, Василий Степановича д1аюхе йигар Вослана говр. Вокхо журал д1алаьwар. Айса де дезар даь ваьннав со аьлча санна, даьна т1ехьашка а ваьнна д1аэттар Вослан.
    — X1a, ч1oaгla хало йир аз хьона, волле, чуг1о, — аьлар Василий Степановича.
    Мухарбик ва а вар дикка бос баха, — г1ойле яйна. Вожаргволаш санна хетар из, к1еззига а д1атеттача. Василий Степанович говра т1а ховш, дехьа оаг1орахьа а ваьнна, лийта* хьалаьцар цо. Вокхо баркал аьлар. 1адика а йийца, вахар из. Мухарбикар беша йисте яг1ар лакха дакаш*. Василий Степанович царех д1акъай-лаваллалца, цунна т1ехьахьежаш лаьттар Мухарбик. Из юхавийрзача, даьна нийсса б1арахьажар Вослан. «Дика г1улакх де хайрий сона? Х1анз-м аргдац оаш, со з1амига ва». Уж дешаш латтар лун б1аргашка.
    Цхьабакъда, ц1аьхха т1арш аьнна, тата эккхийташ т1оара даллийтар цунна дас. Вослан ийккха ший даьна б1арахьажар. Шийна цо из тloapa х1ана техар кхетаданцар цо. Кхыметтале велха а вийлханзар из, ше ч1оагг1а лозаваь воллаше.
    — Лийта хьа х1ана лацанзар 1a, из говра т1а ховш, дала д1а-ваккхарг! — аьлар Мухарбика. Алхха т1аккха мара кхетаданзар Вослана шийгара даьнна г1алат. Вешта, х1аьта а из г1алат дизза шийна д1ат1аэцалацар цунн. «Са фу бсхк ба, тха доалахьа говр да хилча, нувр ца хилча? — йоахар цо ший дагахьа. - Уж яларе, со а ховш хургвар, сай фу да деза, 1омавенна хургвар...» Моллаг1а бахьанаш Вослана лехе а, бехк цун бар.
    Кхы цунгахьа юха а ца хьожаш, ц1аг1а д1ачувахар да. Ши-кхо ди даьккхар Вослана, даьна раьза воацаш, корта чубехкаш лелаш. Юххера а вицвенна д1авахар. Даси нанасн шоашта та1азар дичаг чехка дицлу берашта. Х1аьта из, хетаргахьа, 1алаьмате дика а да. Даи нанеи даи нанеи хила деза, х1аьта бераш бераш хила деза. Иштта ца хуле, ц1аг1а эхь-эздел хургдац, машар хургбац, беркат, ираз латтаргдац.
    К1иpa даьлча, в1алла г1атта а ца могаш, метта висар Мухар¬бик. Бутт баьлча — кхелхар...
    «Гайна-ганза бокъо яргья г1алг1ай а... Юхаберзаргба шоай даьймехка. Баха ховшаргба шоай лаьтта, шоай ц1еношка. Из ха кхаьчача, из ди деча, со а ц1авагалаш. Дийна хуле, дийна волаш. Из ираз-м сога кхоачаргдацар. Со лай, са дакъа укхаза ма диталаш. Ц1ахьолаш. Д1аволлалаш со вай тайпан кашмашка».
    Уж дар Мухарбика ше леш т1еххьара аьнна дешаш. Из дар цун васкет.
    Массехк шу даьлар Мухарбик венначул т1ехьаг1а. Коммунистически парте ткъоалаг1а съезд а хилар, нохчаштеи г1алг1аштеи тlaepa халкъа моастаг1ий яха ц1и а д1аяьккхар, ц1абаха бокъо а яьлар. Т1аккха дагадехар Марета а цун къонгашта а Мухарбика даь васкет. Дагадехар аьлча а, диц-м ц1аккха а деннадацар царна из, цхьабакъда, х1анз из кхоачашде дезаш дар Мишта? Из цхьаннена а хацар. Хайча а, хала г1улакх дар из. Марета воккхаг1вола во1 Хьасан, ваха, шоай юрта вахача Осман-моллаца дагаваьлар. «Дакъа ц1адахьа дезац,. — аьлар молла. — Из дала во лаьрх1ад. Саг ше венна д1авеллача вала веза». «Со кхет — йистхилар Хьасан, - цхьабакъда, даь васкет кхоачаш ца дича доалий тхо?» — «Х1ама дергдад. Цох къа хургдац шоана. Вешта шоай да д1авелла воалла моттиг ц1аккха йиц ма е, йиш йолча ха¬на доаг1аш, боарзага хьожаш хила».
    Иштта Осман-моллас а кхыча боккхача наха а аларца кхоа¬чаш ца деш дисар Мухарбика васкет.
    Кавказе ц1абаха атта дацар, массанена кортамукъле яьннаяле а. 1обоалабеш-м, доахан кхувлача вагонаш чу а бехка герзех диза ха а оттадаь, ч1оаг1а лjрабеш, б1арг т1ера ца боаккхаш боалабаьбар уж. Х1аьта х1анз, ц1аболхаш, шоай мукъаг1а битабар: шоашта моге билеташ а эца, шоай йиш яле, хьашт дале ц1а а г1о, а аьнна дий, цхьаннахьа ца долхаш 1отт1а а 1е Иштта яр яьнна бокъо. Уж накъа баха к1аларбараш а бацар, цариа духьал бахка Кавказера бараш а бацар.
    Цхьабакъда, х1аьта а деррига дуне шоай долаш санна хетар г1алг1аштеи нохчаштеи: «Ц1а! Ц1а! Ц1а!» — яхаш, декар х1аране дог. Кхы яхаргдац царех «халкъа моастаг1ий», «тийшаболх баьраш», «бандиташ». Х1анз х1аране йиш хургья, ший безам болч-ча вахар дилла, безам болчча деша отта, безам болчча ваха, ва. Иштта хетар х1аранена. Цхьабакъда, из иштта хиланзар. Из иштта хила гарга а хиннадацар. Дукха ха ялале из кхетадир Вослана а. Дика кхетадир...
    Хьасан Кавказе ц1авахача шоллаг1ча шера, Москве МГУ жур¬налистски факультете деша эттар Вослан. Из атта хиланзар. Цкъа-дале, ц1аг1а дукха таро йолаш бацар уж. Х1аьта Москве водачоа дикка ахча дезар. Шоллаг1дале, нана метта яр. Ший мар Мухарбик венначул т1ехьаг1а, каст-каста метта южар из. Кхайкор кхийттачоа тара дар дунна а. Кхоалаг1дале, хала дар экзамен д1аяла а, МГУ, ховш ма хиллара, моллаг1ъяр санна вуз яц; дукха кегий нах хул цига деша баха г1ерташ.
    Мичча бесса дале а, Вослана аьттув баьлар цу вузе деша отта. Кхоъ-диъ шу хьалха, вай мехка столице Москве а ваха, универси¬тете дешаш хургва хьо аьлча, в1алла тешаргвацар из. Вешта, цхьаь цхьа г1алг1а а нохчо а тешаргвацар. Юртара юрта баха а бокъо йоацаш лела уж, мишта тешаргбар, Москве г1оргда шо аьлча? Цхьабакъда, зама хувцаеннаяр, цунца хувцамаш хулаш латтар слецпереселенций вахаре а. Из бахьан долаш дар, Вослан Москве нийсвалар а.
    Латвера венача цхьан з1амигача сагаца общежите цхьан ц1агla нийсвеллар Вослан. Феликс яр дун ц1и.Тайпян ц1и — Скудра. Юкъерча дег1ара вар из. К1еззига меттаза а лелхар. Цхьа безаме, дог-ц1ена, камаьрша саг вар Феликс. Стипенди з1амига дар.
    Цох, наьха декхараш д1аделча (кхо сом, пхи сом, тума), хайра х1ама йисацар юхе. Студентий ираза цу хана столовешка маькх мах боацаш яр. Хрущева доладаь х1ама дар из. В1алла даар а доацаш шоаш дисача, студенташа, ши шай, эппаз ахча ийце сто-лове а бахе, цхьа-ши пела чай эцар. Т1аккха, 1о а хайше, истола т1а оаркхинга чу латтача маькха ч1егилгаш хьаийеш, царна т1а горчица а хьокхаш, д1айха чай т1а а молаш, х1ама дуар. Цох дик¬ка г1о хулар студенташта. Цхьаькха а дар студентий аьттув болаш: коартолаш ч1оаг1а дарег1а яр. Кийла итт кепиг мара даккхацар. Сома итт кийла йоаг1ар уж. Хьаэца шортта йолаш а яр тикашка. Генарий даьттаца — из а дарег1а дар цу хана — арг1а-арг1аг1а коартолаш кхорзар студенташа. Маькхаца юар. Чай т1а а мелле, биза а бизе, д1аболхар. Цхьабакъда, даим алхха цхьа коартол мара х1ама ца дуаш а ваьха варгвац саг. Цунна дулх а деза, даьтта а деза, кхыдола даараш а деза. Цхьаболча студен¬ташта xlapa бетта-бетта ахча ухийтар ц1аг1арa. Царна атта дар: уж ц1аккха меца лелацар. Цхьабакъда, Вослана яг1ацар цlaгlapa х1ама. Феликса а яг1ацар. Х1аьта а... шоай садаацар дар. Шоаш ираз долаш хетар царна. Уж ба а бар ираз долаш. Уж Москве эгтара дикаг1а йола вузе деша баг1ар. Х1аьта студентий вахар ший тайпара хоза сакъердаме да. Дукха довза, дукха ха йиш я. Меца-м лел уж кастта-каста. Фу дергда. Де х1ама дац. Мел эшар паччахьа а хиннадац, йоах.
    Шоаш в1алла а ахча доацаш бисача, илли доаккхар цар эрсий меттала:

    Денег — ни гроша.
    Но поет душа,
    У ингуша,
    У латыша!

    Т1аккха, бахе, яьсса шушаш хьагулйора. Уж я къаракъ чухинна, — из а мол цар наггахьа, аьлча а, стипенди хьаийцача дийнахьа е шоллаг1ча дийнахьа, — кефир е шура чухинна. Цох деннача ахчах, маькх а, коартолаш, к1олд а ийце, нагахь санна из ахча тоэ, шуша къаракъ а ийце, «той» дора. Шоаех хьатохар цхьа-ши новкъост. Дика биза а бизе, е биллиардах ловзар, е кино, е кегий нах халха бувлача площадке болхар. Наггахьа латар-тохар а нийслора. Наггахьа. В1ашаг1лета гучабаьлча, университетера д1абоахар студенташ. Х1аьта из цхьаннена а дезацар.
    Цхьа ха яьлча, ахча даха а 1емар Вослани Феликси. Ц1ерма-шиннаькъа станце а ухаш, вагонаш т1ара мухь 1обоассабеча къа-хьегар дар. Цига дуккха ухар студенташ, уж шиъ иха 1адар. Дик¬ка х1ама яккха в1ашт1ехьа доалар цар цкъазаг1а. Тамаш а яцар, х1ана аьлча, хал болх бр из. Вагонаш т1ара 1ойоассае езар хьу, кирпишк, цемент, коартолаш, хьоар, шекар, кабуц, помидораш, иштта кхы а, кхы а, кхы а. Къаьстта сакъердаме хетар дарна конфеташ, печенеш, пряникаш, кхыйола мерза х1амаш Ioйoaccaeш шоаш оттабича. Уж яа йиш яр цар, шоаш биззалца. Цкъа-дале. Шоллаг1а-дале, ц1аяхьа а в1ашт1ехьа доалар, лочкъайийя. Веш¬та, цар цох къоал а ларх1ацар. Фуд, да хаддаш йизза хьат1аухача вагонаш чура массехк килограмм апельсинаш, шоколадаш е кхыйола мерза х1амаш йихьаяр, яхаш? Х1аьта а цигга лаьтта 1о-легаш, наха когаш т1абетташ ма ухкий уж. Иштта хетар Восланаи Феликсаи. Иштта хетар кхыбарашта а. Цудухьа цхьаккха а водацар х1ама йоацаш ц1а. Хьакимашта ца ховш а дацар из. Цар а кеп увттайора, шоашта х1ама да гуш санна. Шоаш а ца кхухьаре, иштта «камаьрша» хургбацар уж а.
    Уж деррига г1улакхаш, шоаш дешара мукъаболча хана леладора Восланеи Феликсеи. Х1аьта дешар дукха дар. Лекцеш, кон-спекташ, контрольни балхаш, экскурсеш, собранеш, кхыйола цхьацца мероприятеш. Уж дукха яр, йийца а ца валлал. Цу юкъе г1олла Ленина ц1ераг1арча библиотеке а ухар Вослан. Цига, керттерча даькъе, ший къамах, цун исторех лаьца литература лехар цо. Ч1оагг1а г1ад а водар, г1алг1ай е нохчий бувцаш брошюрка, книжка, статья корайича. Шийца леладеча блокнота т1а хьат1аяз-дора цо, шийна накъадаргда аьнна мел хетар, пайдане мел хетар. Цкъа цун бе дера 1912 шера Санкт-Петербурге арадаьнна инарала графа Ткачева яздаь книжка. Сома бетта гаргаш а йолаш дар из книжка. Доккха дацар. Цу книжка т1ара «Г1алг1ай», «Нохчий», аьнна, разделаш 1ойийшача, ч1оаг1а г1адвахар Вослан. Ца тешаш, шозза а кхозза а 1одийшар цо уж дешаш. Ц1аькха а ц1аькха яхар мо книжка ц1ерага хьажар. Из мича а малаг1ча шера а арадаьннад хьажар. Бехк а бацар Вослан селла цецвалар а г1адвахар а. Г1алг1аехи нохчехи лаьца наггахьа дош мара хазацар цу шерашка. Ара мел дувлача книжкаш т1ара а, журналаша т1ара а, газеташ тlapa а д1аяьхаяр г1алг1айи нохчийи ц1ераш, уж къамаш в1алла да а доацаш санна, в1алла лаьтта лила а ца хилча санна. Б1аь тума а совг1а а ахча дала кийча вар моллаг1а г1алг1а а нохчо а, шоай меттала яздаь книжка нийсделча. Бе а дацар, фуннаг1а дувцаш из дале а: 1алам, истори, математика. Эггара хьалха казахстански радио чура вайнаьха мотт, вайнаьха ашараш хьахезача, белхар нохчий а г1алг1ай а. «Кхыча къамий метташ санна хоза бека йиш йолаш хиннаб-кх вай мотт а, вай ашараш а», — аьнна хетар царна.
    Иштта яр цу хана лаьтта зама. Цудухьа тамашъяцар Вослан селла г1адвахар, шийна г1алг1айи нохчийи бувцаш книжка корадаь. Из а мичара? Столицерча библиотекера. «Еp хилча, кхы а хила деза-кх укхаза вайнах бувцаш дола книжкаш», — аьнна хетар Вослана.
    Наха дукха бацар дешархой зале. Царех юстара а ваьнна, деррига диц а денна, из книжка деша 1oxaйpa из. Кхоалаг1ча стра¬ница 1оюкъе кхаьчавар Вослан, ц1аьхха шийна цхьа б1айха ала т1атехача санна цунна хийттача хана. Ц1ийвеллар из. Книжка т1а кулгаш дехкар цо, ше 1одийша йоазув къайладоаккхаш. Д1а-са хьажар, ма эхь да ер, наха гой-хьог1 ер, яхаш санна. Цхьабакъда, саг вацар Вослана юхе а из зувш а. Кулгаш д1адаьхар цо книжка т1ара. Цхьа юкъ яьккхар из 1одеша ца луш: цу тlapa ала-паш, дешаш, цхьа в1ашкаувш, кхувсалуш, довш санна хетар цун¬на. Б1apгex кулгаш а хьакха, д1ахо деша волавелар Вослан. Во бувцар, во аьлча а, 1алаьмате во бувцар цу т1а г1алг1ай а нохчий а. Ше яздер бакъхилара тешал деш, ше хиннача юртий а кхыча моттигий а ц1ераш йоахар графа инарала Ткачева. Акха, б1еха, цхьаккха а тешам боацаш нах ба уж, яхаш, яздора цо. Моза бувш санна мара хала дац царна моллаг1а саг ве. Къоалаш деш ба берригаш а. Ч1оаг1а бала бахь цар шоашта гонахьа дахача къамашка, цар говраш, доахан, жа лечкъадеш. Къаьстта во бувцар цу книжка т1а г1алг1ай.
    «Эхь-сий, г1улакх-эздел в1алла фуд ховш а дац уж оакхарий, — яхаш, яздора графа инарала д1ахо. — Хьона корта бетта, мотт хьекха кийча ба, хьо, з1амига хинна а хьаким волга хойя.
    Владикавказе вода со, бийса а хинна, саца везаш нийсделлар цхьан г1алг1ай юрта. Мочкъий-Юрт яхаш яр цун ц1и. Укх юртара дикаг1а хьал-таро дола саг малав аьнна, аз хаьттача, тхо долхача наькъа гаьна доаццаш даг1ача ц1еношка вигар со. Эхь долаш х1ама дар цу чурча фусамдаьша хьовзадаьр, бокъонца со малав шоашта д1ахайча. Ц1еношка д1ачу удаш, юха ара удаш, ц1ог1арч детташ, на1араш етташ.
    Цхьан ц1аг1а а ваьккха, т1аккха цхьаькхача ц1аг1а ваьккхар со. Из дар цар хьаьший ц1а. Из дар лохиго ц1алг. Цхьан пен ехе латтар аьшка маьнги, метташи г1айбашпит1а а дадаш. Цу т1а хьалтеха боаллар бессаза баьнна к1увс. Г1алг1аша цох истинг оал. Вокха пена юххе 1обилла уллар цхьаькха к1увса. Цу т1а оттадаь латтар ши ког бола лохига г1анд. Цу г1анда т1а 1охайтар со. Цхьаькха г1анд а хьадайта, сона уллув 1охайра фусамда ше а. Осман яхаш яр цун ц1и. Halapax хьачувоаллача д1аэттар цун во1. Шийга аьннар, дас ц1и яьккхар кхоачашдора цо. Г1умаг1а чу дет-та хийи тази дена, кулгаш дилийтар цо согеи ший даьгеи. Т1аккха йовлакх дена, йовлакх хьакхийтар кулгех. 1одаха хий д1адаьккхар, герми хьакха.. Когий т1ара 1ояхийтар иккаш, когашка сала1ийта хьайна аьнна. Уж а ийца, араваьлар Османа во1. Кастташха юха-чувера, бе йоахкаш иккаш а йолаш. Уж ц1енъяь, къегаш, лепаш яр. Къахийтар сона цох. Тенна, кхийна з1амига саг вар, цхьабакъда, чулатта саг санна хьувзар, сона тоам бе г1ерташ. Дукха ха ялале, со волча ц1аг1а хьачуваьлар цхьаькха ши къонах. Уж а са фусамдаь къонгаш бар, з1амаг1бараш. Шоай воккхаг1ча вешийна уллув д1аайттар уж а. Цхьа дош алацар, йист хилацар, меттаза болаш санна латтар. 1оховшийта, х1ана лоаттабу 1а уж аз аьлча, царна-м х1ама дергдацар аьнна, кулг кхессар Османа. Т1аккха са г1анда т1а г1айба биллар, аз безац яххаше, ваг1аш к1аьдаг1а хургья хьона, аьнна. Хьачудера даа х1ама: дулх, хьалт1ам, саьмарсаькх теха берх1а. Со х1ама диа валлалца, са бага хьежаш, лай санна уралаьттар цун къонгаш. Даар д1аийцача, кулгаш дилийтар, тхьовра санна. Т1аккха керда шу т1адера: ч1аьпилгаш, мерзаергаш, хьовла, модз, чай. Из а диаь, чай менна даьлча, юха а кулгаш дилийтар сога. Османа а дилар ший кулгаш. «Хьаьшийна лойя, пандар локхийтаргба вай, ловзар а оттадергда, мехкарий а боалабаь», — аьлар цо цул т1ехьаг1а. Со вацар цу оакхарий пандари ловзари дезаш; х1анззе к1ордадаьдар сона цар несал*. Цул coвгla, к1аьдвенна а вар со. Х1ама дезац, аьлар аз, оаш сога х1анз наб яйте.
    Чехка ц1аг1ара х1амаш д1а а яьха, мотт 1обиллар сона. Шоаш, са бийса даькъала а йийца, арабайлар.
    1уйрийна а сийсара санна шу оттадир сона. Х1анз а лелар уж, Осман а, цун къонгаш а, цун сесаг а йоI а, — уж сона юхе а бай-танзар цар, — сона товр де г1ерташ. Цар-м са иккех мотт хьакха а тарлора, сона из дезалга хайча. Селла эсала хьувзар уж. Ч1оаг1a цецваьнна хьежар со царга. Тенна х1амаш яь уж, юкъах ухкаш шера шалташ яр, цхьабакъда, цар леладеча г1улакхашка хьажача, хетар в в1алла кура боцаш, цхьа к1езига, достама нах ба-кх ераш, аьнна. Массарел а ч1оаг1аг1а цецваьккхар со цхьан х1амо. Ваха аьнна араваьнна, со говра т1а ховча хана, Османа къонгаша ше-ше хьалха вала г1срташ, т1а а бетталуш, хьалувцар са говра т1атуллача нувра лийта. Цул совг1а цхаькха а дар: со накъа ваккха вера Османа воккхаг1вола ши во1, со дикка юрта гаьна валлалца...»
    Ше 1одешар сов хала хеташ, духхьал велхача кхаьчавар Вослан. Къурдаш увттар къамарга, б1аргаш т1аьдадийрзадар. «Бех-ке дий, тхо г1алг1ай а нохчий а, Сибрег1а 1одахьийтар, халкъан моастаг1ий аьнна, ц1и тиллар, ер санна б1еха, харца х1амаш тхох яздаь хилча?» — йоахар Вослана дагахьа. — Мехка эггара йоккхаг1йолча библиотеке уллаш ма дий ер книжка, пapгlaттa хьаэца а деша а йиш йолаш. Дале х1аьта, кхы а хила деза-кх укхаза укх тайпара книжкаш. Лаккха уж дешараш малаш ба? Дика нах 6а е во нах ба? Водар аьлча, нах чехкаг1а теш. Ишта я х1анзара зама. Х1ама дацар, укх книжка т1а дувцар бакъдаларе. Деррига а харца да, харца, харца! Ир яздаь граф инарал вале а. Мел ч1оаг1а нохчийи г1алг1айи гоама хннна хилба беза цунна. Вешта цунна-м, хетаргахьа, кхыдола къамаш а хинна хургда гоама. Иштта из ца хилча, дувцаргдарий цо селла во, гаьнарча Петербургера Кавказе а вена, шийна в1алла довзаш а доаца з1амига къамаш, цу къама оамалаш, 1аьдалаш?..
    Г1алг1ай а нохчий а массаза а хиннаб хьаьша мерза т1аэцаш, моллаг1 из вале а. Ший къамах волчул везаг1 лоарх1аш хиннав, кхыча къамах вар, гаьнаг1ара венар. Массаза а, шоаш мотт д1а ца тохаш, хьаьшийна лаьрх1а лоаттадаьд, лоатта а ду вайнаха ц1аг1ара дикаг1дола даар. Хьаьша веча, ювш хиннай, ца1 мара еце а, котам, москал, 1отехха бувш хиннаб устаг1а, кхыметтале уст а.
    Дас дувцаш хезад Вослана. Вахаш-текъаш цхьа къе саг хин¬нав, йоах. Из волча хьоашалг1а венав цхьа в1аьхий саг. Шийга цlaгla дар 1ооттадаьд фусамдас: сискали, тухи, хийи. Кхы х1ама долаш хиннавац из. Шийна хьалхашка аьтта oaгlopaxьa истола т1а 1ойиллай цо шалта, бетта чура а яьккха. Хьаьшо тур 1одиллад, хьа а даьккха. Х1ама даа 1охайшаб уж. Йистебаьлча, хьаьшо хаьттад, йоах: «1а сайна сискали, тухи, хийи хьалхашка оттадар сенца дувзаденна да аз дика кхетаду. Хьай цlaгla дар, кхо ца деш, 1ооттадаьд 1а. Бетта чура а яьккха, шалта а йиллар 1а хьайна хьалхашка 1о. Из фу ма1ан долаш дар хьа, дувцал сона?» — «1а ма аллара, сай ц1аг1а дола даар, х1ама кхо ца деш, хьона хьалхашка дера аз. Цхьабакъда, аз хьайна 1ооттадаьча ялатах ца вашаш, сох бехкаш даха, бегваха хьо веннаваларе, деша а дац хьона, из шалта теха хьа корта д1абохнйтаргболаш вар со. Вешта, са а дар хьога де цхьа хаттар. Йист ца хулаш хьайна хьалхашка оттадаь даар д1адиар 1а. Цхьабакъда, сискалах мотт а тохалехьа, хьа а даьккха тур 1одиллар 1а истола т1а. Из фу ма1ан долаш, мишта кхетаде дезаш да хьа?» — «Аз, хьа коа се хьачувоаллаше а кхетадир, хьо рузкъа-боахама къе волга. Цхьабакъда, хьайга долаш дар, кхо ца деш, 1ооттадир 1а сона. Цох аз хьона баркал а ях. Дала им-беркат ма эшалда хьа цlarla. Цхьабакъда, бехк ма баккхалахь, кхы хьона дала х1ама дац coгa, къе-миска вах со, яхаш, хьо велха волавеннаваларе, укх сискалах дув ма буъ аз хьога, къор1а ма дий ер, тур теха хьа корта д1бахийтар».
    Иштта цу тайпара х1ама дагадоха йишъярий, хьаьший ларх1а, хьаьший сий де ца ховча наха! Из xlaнa ховш хиннадац граф а инарал а хинна волча Ткачев ихача цу дажала*?!
    Г1алг1ай 1аьдал да, хьаьша веча е хьаьший баьхкача, ц1ен т1ара воккхаг1вар цунца е царца 1оховшаш, х1аьта з1амаг1бараш, дезза г1улакхаш а деш, уралатташ.
    Г1алг1ай оамал я хьаьший шоай эггара дикаг1а ц1енаг1а долча ц1аг1а чубоахаш, царна к1увс, г1айбаш к1ала дохкаш, баг1а аттагla хургдолаш.
    Г1алг1ай оамал я, хьаьший иккаш, пезгаш, маьчеш юлаш.
    Г1алг1ай оамал я хьаьшашта шоай ц1аг1ара эггара дикаг1а мерзаг1а долаш даар хьалхашка дахьаш.
    Г1алг1ай оамал я, хьаьша говра т1а ховча хана, говра дехьа а ваьлле, нувр ца карчийта, баьречоа т1аха аттаг1а хургдолаш, лийта хьалоацаш.
    Г1алг1ай оамал я, хьаьша д1аводача хана, из накъа воаккхаш.
    Вослана дагавехар ший да Мухарбик, дагадехар, цкъа шоайцига цун хьаьша Василий Степанович а вена, из говра т1а ховча хана, лийта хьа х1ана лацанзар 1а, аьнна, дас шийна теха хинна т1оара.
    Шин-кхаь дийнахьа лийлар Вослан цу хана ший даьна раьза воацаш: шийна теха т1оара ца доаг1аш техача санна хеташ. Цхьабакъда ,х1анз... х1авз-м дагахьа баркал йоахар цо, ший вен-нача даьна. Tloapa доаг1аш техадар. Цхьабакъда, х1анз, х1анз мара бокъонца кхетаданзар Вослана цу т1оара ма1ан.
    Х1аьта граф инарал Ткачев? Дукха ха-зама яьнна хургья из венна, дунен т1а воаца. Шийна дика а хьийга д1авахав из цхьан хана Мочкъий-Юртара г1алг1ай фусамера. Шодаш а дийтта д1авахав, хьакхо санна, ше 1ийнача моттиге. «Ховргдар-кх цо иштта б1еха х1амаш шоаех яздаьлга цунна г1улакх деш лаьттача г1алг1ашта д1ахайна даларе, — аьнна хийтар Вослана. — Петербурге баха а, из хьа а леха, цунна бекхам ца бича 1ергбацар уж». Г1алг1ай ч1оаг1а дог-ц1ена, атта х1амах тешаш, дег1ала боаг1аш нах ба, цхьабакъда, тийша болх шоашта бойя, из бицлургбац царна, шоаш дунен т1а мелйоаккхача хана.
    Шийна хьалхашка улла книжка дийша валлалца, корта айбанзар Вослана. Т1еххьара страница 1очакх а яьккха, книжка хьа-в1ашкадиллар цо. Дикка ха яьккхар, набара тар кхийттача санна йист ца хулаш ваг1аш. «Фу аргда? Фу дергда? Мала волча г1орг-ва?» — уж уйлаш хьувзар цун керта чу.
    Книжка д1а а денна, кхы сагага йист ца хулаш библиотекера ара а ваьнна, общежите чувера Вослан. 1овижар, х1ама ца дуаш, ше меца воллаше.
    Феликс чувеча, пенагахьа д1а а вийрза уллар из. — Пхьор диадий 1а? — хаьттар Феликса.
    Вослана жоп даланзар.
    — Пхьор диадий 1a? - юха а хаьттар Феликса. Т1аккха а Вослана шийна жоп ца делча, балам хьа а лаьца, оагавир цо из:
    — Яьй, хьога лув со-м, делкъана х1ама диадий 1a, пхьор диадий 1а, хетт хьога?
    — Дац, — цунгахьа хьавийрзар Вослан. Г1айг1ане хьежар цун б1аргаш, безаме дацар лер.
    — Цамогаш-м хнннавац хьо?
    — А.
    — Хьадувцал х1аьта хиннар, — г1анд хьа а тетта, Вослана юххе 1охайра Феликс. — Хьадувца, хьадувца, юха а на г1ерташ.
    Вослана, маьнге йистте ура а хайна, д1адийцар деррига a, x1aма къайла ца хьош. Юххера сецар из. Сатем эттар ц1аг1а. Садайна ха яр. Лампа ца согаш баг1ар уж.
    — Цу книжках хьо цецвувла эшац, — аьлар юххера а Фелик¬са. — 31амигача къамашта ала х1ама ийшадац ц1аккха а. Халахетараш кхы а хургда хьона дуккха а. Цу 1а вувцача графа инарала яздаьчул а б1ехьаг1а дола книжкаш а нийслургда хьона. Керттера дар фуд аьлча, — сайга хаьттача ях аз, — мелла хало т1аотте а, саго ший юхь хувца йиш яц. Даьш леладаь, вopxxle даьгара денз хьадоаг1а г1улакхаш, эхь-эздел, халкъа традицеш, наьна мотт, кагийча наха къоаной сий дар, кхалнах ларх1ар — уж деррига а дика г1улакхаш ларх1а а диц ца луш леладе а деза. Уж къамацара къасте, халахь, из къам х1алак хинналга.
    — Г1алг1ай 1аьдал да, чувена саг, моллаг1а вийна воаг1е а, веза хьаьша ваь т1аэцаш, — аьлар Вослана. — Хийла фусамдаьшта доккха бохамаш даьннад, иштта моттигаш нийсъеннача.
    - Халкъо хьакхелла 1аьдал, моллаг1а из дале а, наха пайдана долаш, шийха дикадар доалаш хила деза, — уйлане вахха аьлар Феликса. - Чувена саг, моллаг1а из вале а, хьаша ваь т1аэцаш 1аьдал да ях 1a г1алг1ай. Из... сона... ннйса хетац. Гой, х1анз 1а вувца граф инарал санна, хьо а, хьа къам а, хьа мохк а, хьа къамо шийца лаьца эхь-эздел а кхетадергдоаца, кхетаде хьаькъал а доаца саг веча, хала деций, цох хьаьша а ваь, цун сий деш лела.
    — Хьан хов, из малав...
    — Да-м иштта дар из, х1аьта а... хац сона-м...
    — Феликс, цхьа х1ама дагадехад сона, хьогара новкъостал эшаргда...
    — Coгa дар долаш ва-кх хьо. Хьашт дале, со а ва хьона, веззача ваха а ва а.
    — Баркал, — аьлар Вослана. Йист ца хулаш ваг1аш цхьа юкъ a яьккxa, д1аходоладир цо ший къамаьл. — Васкет даьдар са дас ше леш, нагахь санна хана-замалахьа г1алг1айи нохчийи, бокъо а яьнна, даймехкагахьа ц1аберзаш хуле, ший дакъа ц1ахьолаш, ший дай боахкача кашмашка ше д1аволлалаш, аьнна. Юх¬хера в кхаьчар из цо сатийса ха-зама. Тхой воккхаг1вола воша ц1аводаш, кхоачашдс денадар тхо даь васкет, цхьабакъда, боккхийча наха могаданзар из. Тха юрта молла хиннача Тухана а, бусалба 1аьдалаг1а во лаьрх1ад, аьлар, цкъа д1авеллачара хьа а ваьккха, кхычахьа саг д1аволлалга. Цу хана царга ладийг1ар тха нанас а са вежараша а, аз а. Иштта... кхоачаш ца деш дитар оаха тхой даь васкет. Цхьабакъда, х1анз... х1анз кхст со, тхоашкара до¬ккха г1алат даьнналга.
    Цхьан юкъа ший къамаьл сацийтар Вослана. Феликс, цхьа дош аьнна а, юкъе ийккханзар, г1аьли увзаш ваг1ар из. Вослана г1аьли увзацар.
    — Сона хац хьона, сайна фу хиннад, - юха а ший къамаьл д1ахо доладир Вослана, - цхьабакъда, цу графа, — дала х1алак волва из! — из книжка дийшачул т1ехьаг1а денз, сина сатем байнаб са...
    — Со кхет, — аьлар Феликса, г1аьле юхк г1аьленаштувсарга чу йоа а еш. — Даь васкет кхоачашде деза, наха фуннаг1а яхе а. Тахан 1а хьай да ца лоарх1е, кхоана хьо хьай бераша а лоарх1аргвац.
    Цхьа... эхь хет-кх сона, цхьа... геттара во, цадоаг1а х1ама айса дича санна...
    - Хетарг а да... Вай къамий дика оамалаш вай воаш лора ца йой я, — 1а а, аз а, кхыбараша а ях аз-м, — уж б1ехъе кийчча бараш дуккха а нийслургба вайна. Х1анз, со кхетачох, хьона ахча деза.
    - Деза. Ахкан каникулаш хьахилча, цхьаккха х1ама дергдац аз, сай даь васкет кхоачашдарал хьалчаг1а. Цхьабакъда, ахча... Мичара доаккхаргда ахча?..
    Уйла ергья вай. Вагонаш йоссае ухаргда, цкъа-дале. Шол-лаг1дале... — Ший къамаьл хоада а даь. ц1ен- юкъе г1олла д1а-са волавеллар Феликс.
    — Шоллаг1-дале?.. — хаьттар Вослана.
    — Шоллаг1-дале, каникулех ц1а а ца долхаш, цхьан бетта болх бе беза вай, вагонаш йоассаеш. Хьона тоъал ахча доаккхалургда вайга.
    — Баркал хьона, — хьал а г1атта, ший доттаг1чун балам т1а кулг диллар Вослана. — Дика уйла я хьа керта чу енар. Цхьа¬бакъда, каникулаш хьаяьлча, хьо ц1аг1оргва. Со се ухаргва ваго¬наш йоассае. Аз айса даьккхар тоъаргда аьнна хет сона.
    — Тоъаргдац. Из дувца а ма дувца, — хаьдда аьлар Фелик¬са. — Болх цхьана бергба ва.
    Цар иштта да а дир. Каникулех шоаш ц1ахийцача, б1арчча бет¬та болх бир цар, ц1ермашиний станцешка а ухаш, вагонаш
    йоассаеш. Шовзткъеи итт тума ахча гулдир цар. Цхъабакъда, из а, Вослана хетачоа, тоъал дацар.
    — Цкъарачоа воша волча Нохч-Г1алг1айчене г1оргва со аьлар Вослана. — Цунгара доаккхаргда аз т1аэша ахча.
    — Со а вола хьоца? — аьлар Феликса.
    — А, ма вола. Иштта а со бахьан долаш б1арчча бутт боабир 1а.
    — Х1ама дергдац. Аз-м каьхат яздаьд наьнага, цхьан бетта хьелургва со, аьнна.
    Даи нанеи дацар Феликса. Да, халкъа моастаг1а а ваь лаьцавар ткъаьи вурийтталаг1ча шера, Феликс ваьча шера денз мичав ховш а вацар. Цул т1ехьаг1а диъ шу даьлча нана еннаяр цун. Бераш а доацаш мар т1ем т1а а вийна цхьаь яхача лоалахочо шийца ваха д1авигар Феликс. Хьал а цо кхевир. Х1анз из ший нана санна лоарх1ар Феликса.
    Къаьстар кегий нах: Вослан Нохч-Г1алг1айчене вахар, х1аьта Феликс Риге вахар.
    Во хьал дар ший даймехка Вослана б1аргадайнар, Нохч-Г1ал-г1айчен автономи юхаметтаоттаяьяле а, Г1алг1айчен ах гаргга лаьтта хьа ца луш, Къилбаседа* Х1ирий доазонах д1а а теха, ди-тадар. Из бар цу ханарча хьакимий тийшаболх. Дохадаьдар ду-кхаг1а дола г1алг1ай кашмаш а. Чурташ а дехкаш яьяр т1онаькъа т1ара бардюраш, чурташца дотташ даьдар цхьацца дола силос чуйола к1оагаш а. Дачная аьнна ц1и тиллаяр г1алг1ай Яндкъонгий-Юртах. Цига Берийга сала1ийта, кхалнахаца кхахьпал леладайта яь дача яр. Чурташца пенаш а дотташ яьча бассейна чу шурийла лувчаш хиннав из.
    Шоан ц1еношка чубатапцар Казахетанера а Киргизера а ц1ayxa нах: кхычахьара хьат1адаьхка адамаш дахар цар ц1еношка. Вос-ланар ц1аг1a а бахар х1ирий дезал. Къулбехьарча* Х1ирий мехкара баьхка бар уж. Цар цига а да, йоахар, ц1енош а боахам а, х1анз г1алг1ай мехка а дар цар ц1енош а боахам а. Х1аьта г1алг1ай шоай дай ц1еношка чу а батацар, юхе а байтацар. Кхыметтале прописка а яйтацар. Цун воша Хьасан, шоай ц1еношка чу а ца вита, Наьсаре ваха хайнавар. Юрта йистте лаьтта деннадар цунна. Х1анз ц1енош деш воаллар, ши1га уж де таро йоаццаше. «Коммунистически парте XX съезд хиннаяле а, шоай мехкаех а даьха Сибрег1а 1одигача халкъашта, цхьацца долча халкъашта» ц1адахка бокъо еннаяле а, бакъ дар дала гаьна да х1анз а», — аьнна хийтар Вослана.
    Ше бена ннкъ цо д1абийцача, Хьасан раьза хиланзар цунна.
    — Тухан-моллас а кхыча боккхийча наха а, из во лаьрх1ад да¬ла яххаше, мишта, фу аьнна ц1адахьаргда вай даь дакъа? Наха бехк ма боаккхаргбий вайна.
    — Вай дас вайга даьд васкет, нахага даьдац,— аьлар Вос¬лана.
    Хьасан кхийтар, даь дакъа цla ца дахьаш из 1ергвоацалга. Мегаьд, — аьлар цо. — 1а яхар дергда вай. Бакъдар аьлча, cона а нийса хет х1анз хьона дагадехар. Сона а дагадоал даь васкет.. Хьайга к1езиг-дукха ахча да ма яхай 1а, согара ер ткъо ту¬ма да хьона. Султана а кхычар а новкъостал дергда хьона. Сога телеграмма тохаргья 1а, хье хьалъара воаллача хана. Аз каш кийч дергда.
    — Вай хьалха хиннача кашмашка долларгдкй ван дакъа д1а? - хаьттар Вослана.
    — Х1аьта, — аьлар Хьасана. - Байнараш д1абохкийт 1аьдало, дийна бараш чу ца буте а. Из дий... Вай нанна д1а ма хайталахь, laйxa даь дакъа ц1адахьалга. Из могаш яц. Т1ехьаг1а, тоаенна моттиг хуле, ца1 дергда вай.
    — Мегад, — аьлар Вослана. — Кхет со.
    Воша волча цхьа к1ира а даьккха, то-наькъа т1а ваьнна новкъа йоаг1ача машина т1а хайна, Минеральни Воды яхача городе а ваха, цигара самолетаца Алма-Ате вера Вослан.
    Дукха кхеста вийзар Вослана, Алма-Ате кхаьчача а. Ший гаргарча а, йштта бовзача а нахаца дагавувлар из, даь дакъа вай даймехка ц1адахьа дага ва со, оаш фу оал, хьан т1аваха, хьангара бокъо яьккха еза са, яхаш. Цхьабакъда, царех цхьанне а могаданзар из. Цар ца могадарал совг1а, цун наннас даьна 1оваь воша Султан а вар духьала. Вешта, цо-м в1алла къо а доре-хьог1. Вос¬лана шиита д1адувцар. Т1еххьарча хана, балхаш дукха да са, яхаш, ц1аг1ара д1а а ухаш, к1ира а шин к1ира а юха гуча а ца воалаш, ахча доаккхаш, даьккхар дуаш, ше санна х1аманна ду¬кха бала боаца нах в1ашаг1 а теха, лелаш вар из. Иштта дийцар цунга нанас Марета а, иштта дийцар Вахас а. Вешта, цар ца дийцача а, Султана оамал дика йовзар Вослана. Ресторанашка, в1алла кхо а ца деш, итт-итт тума личаш 1отувсаргдар цо, цхьабакъда, Вослана, из Москве деша водача хана, кепиг а даланзар. Иштта кепиг ахча ца луш 1ийра, Кавказе ц1аводача ший воккхаг1ча вешнйна Хьасана а.
    Вослана кхетадир, Султанагара шин на гlo-новкъостал хург ма дий аьнна даха дог доацалга. Цудухьа витар цо из, кулг а тесса.
    Городерча больнице вахар из. Цига болх беш вар нохчо, царгий лор. Ширвани яр цун ц1и. Массанена а, ц1и яьккхачоа вовзаш вар из. Цу хана Алма-Ате вайнаьха лораш бацар. Из ца1 шоай волаш а доккхал дора нохчашеи г1алг1ашеи. Цунна т1авахар Вослан. Ширванега, къайла ца хьош д1адийцар цо шин г1yлакх. Вокхо могаданзар, Вослана ший даь дакъа ц1ахьолга.
    «Со кхет, — аьлар цо, — хала х1ама да хьона дагадехар, ч1оаг1а хала х1ама. Сона хац хьона, 1а из кхоачаш мишта дергда... Вешта... кхоачаш ца деш а мишта 1а даь васкет... Бокъо йоацаш къайлаг1а деларгдолаш х1ама дац из. Хьо вай города прокурора т1аваха веза. Д1адувца ма дарра. Дакъа ц1адахьа бокъо еха. Лой тамаш-м я, х1аьта а... сена хов. Г1о-новкъостал, ахча-бохча хьайна эший, хьаала, аз лургда хьона, дукха ца лой а...»
    «А, а, баркал хьона, дала сий долда хьа. Ахча-бохча а долаш хилва хьо», — аьнна, д1авахар Вослан.
    Цу дийннахье т1авахар из города прокурора. Из тенна, ха яха саг вар. Вослана ше дена г1улакх д1адийцача, геттара эг1азваха хьайзар прокурор.
    «Фуд 1а дувцар! - яхаш, ц1ог1а деттар цо. - Хьо мишта вихьав, цу тайпара г1улакх а дахьаш, со волча ва! Хьажал дувцачунга: ший даь дакъа Нохч-Г1алг1айчене ц1адахьа дага ва-кх ер, — йоахар цо, шин кабинете шийга ладувг1аш кхы а нах болаш санна. — Фу де воал хьо цу йоахкаеннача т1ехкех? Х1ай? Йохка-м валац хьо уж? Е наха лазараш кхетийта воал ли хургва хьо? Х1ай?»
    Вослана кхетадир, прокурорагара шийна дала дика доацалга. Цо даггара шийна т1ехьа яппараш ешше, цхьа дош аьнна а юха йист ца хулаш, шортта кабинетера араволавеллар Вослан.
    «Дага а ма дохалахь дакъа хьадаккха! — ц1ог1а т1ехьа деттар прокурора. - Чуволларгва хьо набахта, итт шу яккха! Хозий хьона?!»
    Вослан д1авахар, садетташ. Цхьабакъда, прокурор-м соцалуш вацар ше цхьаь висача а. «Сталина-м нийса дохадаьдар шо, -йоахар цо, — укх хьакхо Хрущева шоана бокъо еннаецаре». Цо хьакха яхаш, ц1и йоахача Хрущева сурт пенах хьалтеха доаллар, из ваг1ача кабинете.
    Г1алг1айи нохчийи бувцаш книжка яздаь граф инарал Ткачев дагаухар Вослана, прокурор волчара ара а ваьнна, д1аводаш. «Укхо кхы a бIexaгIa яздергдар из», — йоахар цо дагахьа.
    «Фу дича бакъахьа да, х1анз мала волча г1оргва со?» — яхаш, йиш еха хьайзар Вослан. Вахийца дагаваьлар из. Цунна а хацар, фу дича бакъахьа да.
    Баьццарча базара юххе г1олла д1аболхаш, хий молаш латтача наха т1анийсбеллар уж.
    — Цхьацца кружка мала вай? — аьлар Вахас. Д1ат1абахар уж буфета. Мукъадаьннача истолга юххе юхасайцар. Истола т1а латтар яьсса кружкаш. Уж д1аюстара теттар Вослана. Х1аьта Вахас, ваха, ши кружка хий дера. Ах кружка д1амелар Вослана: цун чам хоалацар цунна: селла дог деха вар из.
    — Сона хов фу да деза! — ц1аьхха б1аргаш лотаделлар Вахий.
    — Х1ай? Фу ала воалла хьо? — к1нрвснна цунна б1арахьажар Вослан.
    — Д1а латтараш гой хьона? — аьрда оаг1орахьа корта лостабир Вахас.
    — Малаш? — из хьежача оаг1орахьа д1авийрзар Вослан.
    Буфета кхоаллена к1ала дикка нах гулбеннабар. Из х1анз мара зензар цо. Царех цхьабараша ч1оатг1а г1араш йора, бегаш бо-ра, белар. Шевар хий молаш вар.
    - Летчикаш, — аьлар Вахас. — Д1а латта кхо летчик гой хьона?
    Цхьан истола гонахьа кхо летчик латтар, хий молаш. Уж бовза хала дацар, х1ана аьлча, шоай летчикий форма ювхаш бар уж. - Гу, х1ана ях 1а? - хаьттар Вослана.
    - Кхетаций хьо?..
    «Фу ала воал хьо?» — яхаш санна, юха а к1ирвенна Вахийна б1арахьажар Вослан.
    — Ай, царца дувцаргда вай. Уж ма ухий Москве а, Мин-Воды яхача городе а, Ростове а. Уж раьза хуле, цхьаккха бокъо а цхьаккха прокурор а эшац вайна.
    — Эъ, ма дика дагадехар хьона из! — ийккхар Восланага. — Волле, д1ат1аг1оргда вай царна, уж бахале.
    Шоай хий д1а а менна, летчикашта д1ат1абахар уж.
    — Ди дика хилда шун. Шуца йист хила мегаргдарий? — аьлар Вослана.
    — Мегаргда, х1ана мегац шо. Толя, воллел, хий дал кегийча наха, — аьлар летчикех цхьанне.
    — А, хий аз дахь, — аьнна, сиха ваха, шоашта а царна а хий дера Вахас.
    Т1аккха шоай г1улакх д1адийцар дар летчикашка.
    — Цох х1ама хургдац, — аьлар летчикех цхьанне. — Д1ахойя, суд ергья.
    — Цинка к1инг* бий шуга? — хаьттар шоллаг1чо.
    — Бац, — аьлар Вослана. — К1инга чу хьош хилча, массанена гуш хургда из. Дакъа яьшка чу долла уйла я са, т1ехьнахьа х1амаш а хьоарчаяь.
    — Цкъарачоа аьттув баьннаб шун, — аьлар кхоалаг1ча летчи¬ка. — Тхо дурраз Кавказе ухаш да, Минеральни Воды яхача го¬роде. Кхоана 1уйрийна итт сахьат доаллаш аэропорте хьадувла, цига къоастадергда вай г1улакх. Шоана новкъостал де хьожаргда тхо, тхоашта могачох.
    Летчыкашца доттаг1ал а тесса, царца хий молаш латташ дикка ха а яьккха, къаьстар уж.
    Шоллаг1ча дийнахьа ийс сахьат а далалехьа аэропорте бар Вослани Вахеи. Цхьайтталаг1чоа ах даллалца хьийжар уж лет¬чикашка. «Шоай маларца даь къамаьл дарий-хьог1 цар дийцар?»— яха ваьлар Вослан дагахьа. Ц1аьхха, мичара йoarla ца ховш, ве¬на хьаэттар селхан хиннача летчикех ца1.
    - Кхо ди даьлча Минеральни Воды долх тхо, — аьлар цо. — Самолет д1айода 1уйрийна барх1 сахьати шовзткъеи пхиъ минути яьлча. Шо, шоай мухь шоашца а болаш, ворх1 даьлча укхаза хилла деза. Д1а маг1a латтача киоска т1еххьашка г1олла аьшка карта
    хьат1адоаг1аргда шо. Цига шуга хьежаш е со, е са новкъостех ца1 хургва шоана. Ткъаь итт тума ахча а далаш.
    — Мегад, — аьлар Вослана.
    — Диканд, — аьлар Вахас.
    Ч1оаг1а г1адбаха ц1абаьхкар уж цигара.



    Лаьтта к1аьда дар: бел атта чуйодар. Кастта-каста ший б1аргех loyxa хий д1адоахар Вослана. Ший б1аргех дувла хий д1адоахар Вахас а. Шоаш юкъага кхаччалца 1ок1оаргабелча, кисар хьал а яьккха, фонарик сегар Вослана.
    — Д1аяккха, езац вайна из, — аьлар Вахас. — Саг Т1авоаг1ий а хац, б1аргагургда вай.
    — Мала воаг1аргвар укхаза укх хана, — аьлар Вослана, цхьа-бакъда, фонарик-м д1айоайир до х1аьта а.
    Ц1ьхха цхьа тата хеза, лоацабелча санна д1аэттар уж шаккхе. Михашка юхерча йоарх1ашта юкъера хьагуч а даьнна, хьедда царна хьат1адоладеллар цхьа доккха ийрча аькха. Шоай белаш ч1оагг1а бе ехкар Восланеи Вахаси, лата а, безе, бала а кийча болаш. Цхьабакъда, аькха хиланзар, царна хьедда т1адоаг1ар, из бар етт. Т1ап аьнна сецар из, акхар каша чура аратессача йоста хьат1аотташе. Цу ханна кхы а тата даьлар йоарх1ашта юкъе. Х1анз гучаваьлар саг.
    — Сабар, ахка хьо бахарг! — ц1ог1а техар цо.
    Из а т1ап аьнна сецар, каша чура юкъага кхаччалца хьа а гуш латта ши саг шийна б1аргавайча. Д1аийккхар из, ц1аьхха унзара во 1имад а яьнна.
    - Д1а ма вахийталахь! — аьнна, каша чура хьалъара а кхоссавенна, цу сага т1ехьаведар Вослан. Восланал а хьалха а ваьнна, цунна ткхьаведар Ваха а.
    Кхеравенна вода саг, масса вода, оал. Хала да цунна ткхьа кхе. Хала лаьцар из Восланеи Вахаси. Лаьцар аьлча а, цхьан к1оага чу кхийтта вежавецаре, ваха ваьннавар из, уж т1ехьа ца кхувш.
    Сагага во ц1ог1а ухар, ше лаьца дийна адамаш а доацаш, байна нах болаш санна. Халла метта воалавир из Восланеп Вахаси, халла тевир.
    Из хиннавар, шин байна етт а боалабеш, юрта ц1авоаг1а саг. Къамах казах вар из. Ц1и Сакен яр. Восланеи Вахаси шоаш денача г1улакхах бокъонца д1акхетавича, дикка ваьг1ар из, уйла еш, йист ца хулаш.
    — Са-м са д1адихьар оаш, — аьлар но юххера а, вела а къежа. — Иштта мегаргдац... Сона ц1аккха дайна х1ама дий ер. Вешта, дувцаш цхьацца хезад сона. Х1аьта а... кхет со. Даь васкет... кхоачашде деза. Согара фу новкъоетал эш шоана? — ураг1аттаp из, кулг теха ц1ендир ший барзкъаш.
    - Х1ама эшац. Баркал хьона, Сакен, — аьлар Вослана. — Хьо, тхо б1арга а дайна д1авахача, 1а оарц даккхар кхераш, лаьца мара оаха д1авохийтаргвар хьо. Х1анз тхо малаш да а оаха фу леладу а хьайна хайна долаш, д1аг1о.
    Тхох бехк а ма баккха.
    В1алла бехк а бац. Со д1аг1оргвац, — аьнна, царца, 1ийра Сакен,
    хьалтесса даьлча, ийпха* хьалъийцар цар. Из доахкаденнадар, йост санна Ioyxap, каглора. Каша чура, —тамаш а яр из-м, — хайра хьаж яг1ацар. Вослан вар цу чура ч1оагг1а хьаж йоаг1аргья, яхаш. Кхаьнне, дехьара а сехьара а лувцаш, хьалъий¬цар цар дакъа. Из, докъаденна, геттара з1амига хетар, ц1ока сан¬на т1алетадар цунна мерчи. Цкъарачоа из сомача брезента юкъе деллар цар. Т1аккха лодам боаццаш д1ач1оаг1даь доахка улгаш хьа а даьха, яьшка чу д1анийсдир дакъа. Улгаш юха т1атexap. Цу г1улакха лаьца гон а хьастамаш денадар Вослана.
    Яьшка, юстара а яьккха, 1ооттайир цар. Т1аккха, йост юха чутесса, боарз хьал а бетта, ше хиннача тайпара тоадаь д1аоттадир каш. Чурт а д1адег1ар ше даьгг1ача. Вослана цхьа юкъ яьккхар, шоаш керда хьалбаьча боарза 1от1ахьежаш латташ.
    - Долхий вай? Сахулаш латт вайна, — яхаш, сиха вар Ваха.
    — Лаьтта, хьамсара лаьтта, къин т1ера далалахь сона? — аьлар Вослана. Тхьора санна б1аргех loyxa хий д1а а даьккха, д1ат1авахар из ший новкьосташта.
    Яьшка, дехьареи сехьареи а лаьца, болабеллар кегий нах. Из в1алла еза а яцар.
    Уж ц1акхаччалца царца хилар Сакен.
    Дакъа Вахарцига дихьар цар. Цига, яьшка чура юха ара а даьккха, хьадаьстар. Брезента юкъе яха йост д1а а яьккха, юха нийсдеш, яьшка чу деллар. Т1аккха брезента гонахьа дуккха бом¬би а била, царна т1ехьнахьа дахчан жарг1аш* ехкар. Цул т1ехьаг1а, уж 1ото1а а еш, улгаш т1атехар. Муш хьоарчабир т1ехьнахьа, яьшка дехьареи сехьареи кулгашца хьаллаца йишхургйолаш. Х1анз цхьанне а аргдацар цу яьшка чу дакъа да, оакъингаш е кизгаш да аргдар.
    Вослан ц1авахар. Из ц1аг1а д1ачувоаллаше, урахайра Марет.
    — Эъ, тхьовсанза я хьо? — цецваьлар Вослан.
    — Тхьовса мишта тхьовс со, хьо ц1авоаг1аш ца хилча, — г1ийлла йистхилар Марст.
    — Сога ма хьежа, говрг ва со, ма аьннадарнй аз хьога...
    — Ала-м аьннадар 1а, х1аьта а... фу дергда, сахьувзаш хилча. Чехкка кулг-юхь а дила, нана, марх1а елла, 1одика а йий-
    ца, са ма даа, аз кастта-каста каьхат яздергда шуга, аьнна, сихха цlaг1apa ара а ийккха, вахар Вослан. Вахарцига из д1акхаьчача, вож коа латтар, цунга хьежаш. Сакен а вар цунца. Шо накъа а даьха мара д1аг1оргвац со, аьнна, чloaгlo яьяр цо.
    1уйрийна ворх1лаг1а сахьат доладеннадар. Дехьареи сехьреи лалараш хьа а лийца, аййир цар яьшка, т1аккха болабелар. Ворх1 сахьат дала пхийтта минут эшаш аэропорте бар уж.
    Летчикаша 1ехабанзар уж. Нийсса ворх1 даьлча царях ца1 кхаьчар уж болча. Карта юхке г1олла д1абига, цхьа з1амига ни1илг а йийлла, самолета т1абигар цо уж. Яьшка салона чу яьккхар цар. Т1ехьаашкахьа 1о а яьхьийта, пена юххе 1ооттаяйтар. Цул т1ехьаг1а, Восланага 1одика а йийцийта, самолета чура арабаьхар Вахеи Сакени.
    Садовш мара Минеральни Воды кхачанзар Вослана. Цига лет-чикаша г1о дир цунна, дакъа чудола яьшка самолета чура 1оэца а из аэропорте кхаччалца накъаваккха а.
    Грозне йод мухь кхухьа машина нийсъелар Вослана. Ше даь дакъа а дахьаш, Казахстанера ц1авоаг1алга д1адийцар Вослана, дийхар, Наьсаре кхаччалца д1авига ше, аьнна.
    Вож-м хайра ладувг1аш а варий-хьог1 цо дуцачунга.
    — Фу лу 1а? — хаьттар цо.
    — Пхи тума, — аьлар Вослана.
    — Итт, — аьлар шофера.
    — Итт дукха да...
    — Мегад. Ши тумеи пхи соми т1ера доаккхаргда вай. Bopxl тумеи пхи соми.
    — Диканд, — аьлар Вослана.
    Хьалт1а а яьккха, кузова чу 1ойиллар дар яьшка: кузов яьсса яр. Т1аккха шофера уллув кабина чу Тохайра Вослан. Сахиллалца наб янза, самолета чу а наб е цамогаш, к1аьдвенна воаг1а из, тхьайсар, машина кабина чу 1оховшше.
    — Щаьхха сомаваьлар Вослан. Цун балам хьатеттар шофера.
    — Яьй, д1акхаьчав хьо! Сомавала! Цхьан юрта латтар уж.
    — Ер фу юрт я? — хаьттар Вослана.
    — Наьсаре.
    Вослан сахьатага хьажар. Бийса юкъе кхаьчаяр: шийтта сахьат даьннадар. Хьасан вахача д1авагийтар цо ше. Из вижанза вар, Восланага хьежаш. Яьшка, кузова чура 1о а ньккха, д1а коа йихьар цар. Шофер чувийхар Вослана а Хьасана а, дийхар, сала1а, бийса яккха хьайна, аьнна. «А, — аьлар вокхо, — д1аг1оргва со. Х1анз гаьна ваха везац са». Цунна доаг1а ахча д1аделлар Вослана: вож вахар, 1одика а йийца.
    Шоллаг1ча дийнахьа Iyppe шоай гаргарча а бовзача-безача а нахага д1ахайтар Хьасанеи Вослани, шоаш даь дакъа ц1аденалга. Caгla дир, цар ши устаг1а а бийна. Ийс доаллаш хьагулбала болабеллар юртхой. Молла а воалавир. Дакъага хьажар из. Дила дезац, аьлар.
    Мухь кхухьа ши машина йизза нах бахар дакъа ийца Мочкъий-Юрта.
    Морхаша кхаьла 1аьржа яр сигале. Ди къувкъар наг-нагахьа.
    Лоамаш гуш дацар.
    За1ам а дийшар молла, сурташ а дийшар, массехказза ду1а дир ше а, ду1а дайтар кашмашка хьагул мелвеннача сагага а. Гаьннара шоай боахамий коашкара хьахьежаш латтар х1ирий, цхьабакъда, хьат1авоаг1аш саг вацар.
    Дакъа д1аделла, боарз хьал а бетта, чурт д1аоттадарцца дог1а доладеллар. Нах сихха машинаш т1а хайшар.
    Назам яккха волавеллар хьалха йодача машина т1а баг1ача къонахех ца1. Вокхар хьаллаъцар назам. Назам хьаллаьцар т1ехьа йоаг1ача машина т1а баг1араш а. Цхьаькха назам йолайир цар, ца1 кхоачаелча.
    Листта 1от1аделхаш дог1а а долаш, назамаш а йоахаш болхача наха, цхьац хана г1алг1ай хиннача ц1еной корашкара а коарарча кхоаллений к1алара а, т1ехьахьежар х1ирий. Хала дар царна дагадар ха...
    Хьалха йодача машина т1а наха т1еххьашка г1анда т1а ваг1ар Вослан, кулгашца, борт а лаьца.
    Ший да дагаухар цунна. «Васкет, даь васкет кхоачашдир аз», — йоахар цо дагахьа. Цох цо доккхал а дора.
    Хий Ioyxap Вослана басилгаш т1а г1олла. Дог1а да из е б1аргий хий да — хала дар кхетаде.

    • соахка – в прошлом году
    • лаба – 1. козырек, крыльцо; 2. навес
    • инза – 1. фитиль; 2. учкур; 3. позумент, тесьма
    • ор – ров, канава, овраг
    • чил – 1.пепел; 2.опилки; 3.снежинка; 4.мельничная пель
    • алсам – прирост
    • чот – счет
    • боарза – холм, курган
    • миха – тополь
    • 1индарг1а – тень
    • вувхьаш – хрипло
    • эрга – разный
    • хол – стог
    • бохк – 1.составная упряжка у плуга; 2.подпруга, подбрюшник
    • доакъар – фураж, корм (для скота)
    • журал – недоуздок
    • лийта – стремя
    • несал – пребывание в положении снохи, угодничество
    • дажал – чудовище, страшилище
    • къилбаседе – север
    • къулбехье – юг
    • к1инг – 1.коробка; 2.гроб
    • ийпха – могильная доска или плита, служащая для прикрытия могильной ниши у мусульман
    • жарг1а – 1.бубен (со звонками), гонг; 2.свиноматка

  5. #5
    Активный форумчанин
    Регистрация
    24.05.2005
    Адрес
    Belgium
    Сообщений
    2,631
    Поблагодарил(а)
    10
    Получено благодарностей: 54 (сообщений: 26).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Цитата Сообщение от Я_! Посмотреть сообщение
    Саид Чахкиев

    • хатар – возможно, здесь опечатка и имелось ввиду «халахетар», т.е. огорчение, обида, печаль, скорбь
    Никакой оЧепятки нет.Всё что ты написала входит в это определение-хатар.

    Только не вздумай сказать это Нохчишк:p:p:p:p:p(по кране мере живущим по соседству с нами в Сунженском и Ачхой-Мартановском р-нах)
    Всякий человек, превосходящий других по интеллекту и нравственным качествам,
    помимо своей воли или желания отвечает за других.
    Жюль Верн

  6. #6
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Цитата Сообщение от Темаркъ Посмотреть сообщение
    Никакой оЧепятки нет.Всё что ты написала входит в это определение-хатар.

    Только не вздумай сказать это Нохчишк:p:p:p:p:p(по кране мере живущим по соседству с нами в Сунженском и Ачхой-Мартановском р-нах)
    Я не совсем поняла)). Хатар и халахетар - это одно и то же? И при чем нохчи?))

  7. #7
    Активный форумчанин
    Регистрация
    24.05.2005
    Адрес
    Belgium
    Сообщений
    2,631
    Поблагодарил(а)
    10
    Получено благодарностей: 54 (сообщений: 26).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Цитата Сообщение от Я_! Посмотреть сообщение
    Я не совсем поняла)). Хатар и халахетар - это одно и то же? И при чем нохчи?))
    Совершенно верно.Хатар даже сильнее по значению(типа горе,несчастье)

    Ну а второе...:p:p:p Как бы тебе по культурнее ответить!?..
    Не.Тут как не крути - всё равно пошло получается
    Всякий человек, превосходящий других по интеллекту и нравственным качествам,
    помимо своей воли или желания отвечает за других.
    Жюль Верн

  8. #8
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Ц1ерага маьре яхар

    Йиш еха ваг1ар Угуз. Йиш еха яг1ар цун сесаг Луба а. Корех а, на1арах а, пешка Турбах а хьахозар ара хьекхача дарцо, са унзар доахаш, етта шок.
    Ц1аг1а шийла яр: пешк хала йоагар, корех ша баьбар, г1оа улар на1ара т1а а фо чудоаг1-доаг1ача а.
    Угузеи Лубайи бераш - ялх Бер - мета ухкар, юврг1ех хьерчаш. Даси нанаси ц1ен юкъе 1одовлийтацар уж, шийла йоландаь. Вешта, бераш шоаш а дацар 1одовлара т1ера. Топпарца хьаьха яр цар ц1ен к1ийле. Шийла яр даим. Х1аьта уж когаш т1а ювха й1айха х1амаш йолаш бацар, маьчеши колошкаши маара. Б1оржаш яр, ши пара, уж а тиша яр тегараш а дийхка. Даси нанаси т1аювхайора уж. Наггахьа бераша а ювхар, къаьстта нишка долхача хана.
    Бутт совг1а ха яр Угузи Лубаи шоай дезалца, ц1енах а мехках а, боахамах-рузкъах а даьха, царна довзаш доацача лаьтта, бовзаш боацача мехка 1одоаладаь. Ялат, бежан, к1увс - х1ама хьаэцийтанзар. Х1аьта а, Луба ч1оагг1а тохаялар бахьан долаш, цунна дика ховра бераша, г1улакх мишта беса отте а, даах1ама д1адехаргдолга, - ах гали жуври, цхьа гали коартолаши, йоккха к1ай ябакхи хьаэца в1ашт1ехьа даьлар цар.
    Шийлача товарни вагонаш чу а бехка Казахстане 1обоалабеш,- кхаь к1ира гаргга б1аьхбелар цар из даькъаза никъ, - йиаь яьлар ябакхаш а коартолаш а. Жувр, Лубас ч1оаг1а кхобеш, лорабеш лелабер бахьан, х1анз а к1еззига болаш бар. Цхьабакъда, из кхоачабелча, даа х1ама доацаш бусар уж. Б1аьстенгахьа д1а-м йолаеннаяр ха-зама, ара апрель бетта юххьанцара денош дар, х1аьта а гуш дар, бокъонца из кхаьча ялалехьа, дукха бала-хало 1овша езаргйолга. Цудухьа беха хьувзар Угузи Лубаи.
    Царна гаьна воаца вахар Сурхо. Кховзткъара ваьнна воккха саг вар из. Сесаг, Казахстане уж 1обоалабеш, еннаяр цун, из б1аьха никъ ла а ца мега. Бераш долаш вацар Сурхо. Ше цхьаь вахар. Рузкъа дар. Угузи Лубаи цецбувлар: цхьаццабарий в1ашт1ехьдаьннадар шоаш шоай мехках бохабеш, дика х1амаш хьаэца. Уж арабоахаш царна т1алаьтта салтий дикаг1а хинналга хургдар-кх из...
    Сурхо шортта рузкъа долаш вар: хьоар а, жувр а, коартол а, даьтта а.
    - Кхалсаг яц-кх... Кхалсаг ц1аг1а ца хилча дош дац, - кадар
    из каст-каста, Угуз е Луба шийха д1акхийттача.
    - Нийса лув хьо, - цунна болча тоама цун хабар хъаллоацар
    акхар. - Хьалха д1аяхар хьа ц1ен-нана. Дика саг яр, даьра яр
    дика саг-м...
    Юххера а ший дог хайтар Сурхочо.
    Ший юхебисача шин коана т1а биллал мара боацача Жуврага хьежаш а лаьтта, из чубола т1ормиг, ч1оагг1а барч хьоарчадаь д1алочкъа а баь, Сурхо волча яхар Луба. Цунгара коартолаш йийхар цо ши-кхо кийла. Маьл а хургбар хьона, аьлар Лубас, тхо дийна дусе, оаха юха а лургьяр хьона.
    - Лургья, - аьлар лаьрхх1а Сурхочо. Ц1ена чокхи а ц1ена
    б1оржаш а т1айийха ваг1ар из, ер йоаг1аш яйна кийчвелча санна. - Коартол а сога йолаш я, жувр-хьажк1а а я. Вешта, цхьа х1ама-м аргдар аз, Луба...
    - Алал, Сурхо, со хьога ладувг1аш я-кх. Со тешаш я. дикадар
    мара 1а тхоашка аргдоацалга.
    - Из нийса ях 1а, Луба. Массаза а лоарх1аши сий деши хиннад шун ц1а. Къаьстта веза ва са из хьа ц1ен-да Угуз. Иштта
    децаре, из д1а цу пешка т1а латта яьй мукхбиаь вусалва со, х1анз
    хьога ала воаллар, дунен т1а йоаккхача хана аз сагага кхыметтале хьоаха а дергдале.
    - Со теш, даьла возлора теш-кх.
    - Т1аккха ладувг1алахь х1аьта. Луба. Вешта... к1оарга доа-хаш сона дувца а хац... Лоацца аьлча... из... хьай маьра даь веший йо1 Аьзи сога хьаяйта мегаргьяцар оаш…
    - Аьзи?! - цецъяьлар Луба. - Ай, мар а волаш саг ма
    ний из!
    - Map волаш?! - к1ирвенна Лубайна б1арахьажар Сурхо. -
    Мичав из? Веннав аьнна, каьхат денадеций т1ем т1ара?..
    - Каьхат-м денад, - уйлане яхха аьлар Лубас. - Каьхат-м,..
    Вешта, из тешаш-м яц...
    - Теше а ца теше а, Луба, из воацаш ва, - хаьдда аьлар
    Сурхочо. - Т1ом ба вайна, т1ом. Т1ем т1а б1аьш, эзараш бов.
    Аьзе мар а веннав. Из веннавецаре, каьхат а доаг1аргдацар, веннав аьнна.
    - Хац сона-м...
    - Сона хов. Гой, Луба, хала доахк шо. Сона къахет шох.
    Дуккха бераш да шун. Хьалъяа х1ама яц. Ара латташ 1а да. Т1аккха... вайна юкъе гаргало хоттаелча, сона а шоана новкъостал де аттаг1а хургда.
    - Даьра хац сона-м…
    - Уйла е... Дагаяла хьай мараца а. Со сиха вац, дий хьона...
    Вешта, гаьна а сенна доах из, кхы х1аманга даха дог ца хилча.
    - Мегаьд... Уйла ергья... Дагаяргья...
    - Уйла а е дага а довла, - аьнна, коартолаш а енна, ц1а-яхийтар из Сурхочо.
    Сурхоца хинна къамаьл дахьаш Луба ц1аеча, дов эккхийтар
    Угуз а.
    - Х1айт, дала д1аваккха ер! - яппараш йора цо. - Гой, фу дагадехад, къабенна пхьу! Ховха кхалсаг езаенна ва-кх ер, ч1ормадаьнна циск!
    Луба юха йист ца хулаш яг1ар, уйлане яха.
    - Хьона фу хет, х!ама мича оал 1а?..
    - Хац сона-м... Со-м раьза я 1а дувцачоа...
    Цхьабакъда, цхьа к1ира даьлча юха а доладелар из къамаьл.
    - Фу дергда вай, - йиш ехха кхессар Лубас. - Цхьа коана
    жувр бисаб вайга. Зайг а цамогаш хиннав. - Ц1и яьккхар цо воккхаг1волча ви1ий. - Д1аяла шура яц, дулх дац, даьтта дац...
    - Даьллахьи со се-м ва йиш еха, - аьлар Угуза. - Иккаш
    йохка венавар со, - хьаийцар цо ший, шозза-кхозза мара т1аювханза йола азаьска иккаш, - саг вац-кх д1аэцаш...
    - Из... Сурхо волча г1оргьяр со, цхьабакъда, цун из цу хана
    цо дийца къамаьл... вай в1алла жоп а ца луш ма дитарий из.
    - Хьаел, 1охал, - сесаг поднара т1а 1охоайир Угуза. Т1аккха
    ше a loxaйpa цунна юххе. - Цу хана эг1азваха со хиннавале а, ч1оаг1а уйла яьй аз цу къамаьлах лаьца...
    - Со а, гой из къамаьл дагара д1адоалаш яц-кх, - сихъенна
    юкъе иккхар Луба, аз хьаллоац хьа уйла яхаш санна.
    - Аьзе мар т1ем т1а вийнав. Х1анз цо а вай а фуннаг1а дувце
    а, из хьадийнлургвац. Хьежарг-м я ер, ший безам бале, б1аь Шера а, цхьабакъда, хьахила пайда-м бац.
    - Бац. Из да-кх... Пайда баларе-м...
    - Хьалха санна вай мехка вай дахаш даларе а, х1ама дацар.
    Сатохаргдар. Укхаза вай дайча а делча а - дог лаза саг вац
    вайха. Халкъа моастаг1ий аьына, во ц1и а тилла, шоай мел венначо дугийла шо аьнна, 1окхайсад вай укх эри ара. Цудухьа х1анзчул т1ехьаг1а хьалха санна эхь-эздел, г1улакх-оамал йолашвай доахалургда аьлча, - из бакъ дац.
    Цо из къамаь мел дувца Лубай корта дукхаг1а чубодар, хий 1оухар б1аргех.
    Х1анз иштта эттад вай г1улакх, д1ахо хургдар - из далла шийна мара хац. Х1анз вайха х1аранена керттера дар - дийна висар да. Цудухьа... Аьзи бакъахьа я Сурхочунга маьре яхача. Из, мишта бесса дале а, вайна вовза а вовзаш вай саг ва.
    - Нийса ях 1а... Вешта, Лаьча вийнавац, Лаьча ц1авоаг1аргва, - яхаш, дийнахь а бус а цунга сатувсаш я-кх из.
    - Лаьча ц1авоаг1аргвац! Иштта д1аала деза 1а цунга...
    Аз ала деза из? - хаьттар Лубас.
    - Деза. 1а аьлча бакъахьа да. Истий массаза а хьийжаб шоай моарошка. Цхьабакъда, вийнав аьнна хоам беча, маьре а ихаб, т1ехьа бер-кер доацараш х1аьта а. Укхан-м даьла къахетама, бер дац, дагадалла х1ама дац. Сурхочунга д1айоде, шортта дувха-даа долаш яхаргья. Т1аккха вайна а гlo-новкъостал хургда Сурхочун-гара. Х1аьта... укхан да Дидиг вайна гучавоале, цо а сайх бехк боаккхаргбац аьнна хет сона.
    - Къаьна ва-кх из сов, из Сурхо ях аз-м.
    - Х1амма а дац. Дукха-м даьра ихаб къона мехкарий цул а къаьнаг1чарга.
    - Ихаб даьра, вай Г1алг1айчене-м х1аьта а...
    - Фу ала йоал хьо?..
    - Тха, кхалнаьха цхьаккха бокъо яц ях. Мегад.
    - Х1ама ала яллац. Къамаьл дергда аз Аьзеца, - раьза йоаццаш г1аттар Луба.
    - Къамаьл де, - раьза воаццаш гlaттap Угуз а.


    ***
    Аьзи, Лубас яхачох ше кхийтача, мухьбаьнна йийлхар.
    - Сабар, дукхаяхарг, сабар, ма елха, - цун букъа т1а а керта т1а а г1олла кулг 1охьекхар Лубас, из тее г1ерташ.
    - Са мар дийна ва! Из ц1авоаг1аргва! Из дукха ца говш
    ц1авоаг1ар1ва! Сона гla дайнад! - елххаше, ц1ог1а деттар
    Аьзес.
    - Дукхаяхарг, хьай са ма даа, - йоахар Лубас. - Ц1авоаг1аргвац, венна саг ц1авоаг1аш хилац...
    - Веннавац!.. Из веннавац!..
    - Мичав из т1аккха? Д1а к1опилга чу улла цун хьакимашкара дена каьхат? Цунгара укх пхе бетта боаца хоам...
    - Хоам бац, вай мичад... со мичай цунна ца ховндаь!.. Цунна
    хов хургдац вай укх эри ара 1одоаладаьдий... Из... сай мар... в1алла ц1а ца веча а, со маьре г1оргьяц, хозий хьона, г1оргьяц, ц1аккха а, ц1аккха а!..
    Лубай х1ама ца хинначул т1ехьаг1а, Угуза дийцар Аьзеца. Цхьабакъда, вож мут1ахьа хулаш яцар. «Со маьре г1оргьяц! Ц1аккха а г1оргьяц» - из дар цо хаьдда белгалдоахаш.
    Угуза массехказа яхар мо ч1енга кулг а хьакхар Аьзена, дехар деш, х1аьта Луба цкъа а шозза а гора а эттар цунна хьалхашка, йийлха а йийлчар, х1ама хулаш дацар.
    Са да Дидиг дийна валаре, дувцаргдацар оаш из! - йоахар Аьзес.
    - Хьа да-м са хийра саг вац, са даь веший во1 ва, кхетий хьо, дала х1алакьерг! - лувр Угуз. - Х1анз из вац хьа да, со ва, со, хозий хьона, со!
    Цхьан дийнахьа, кхы са а ца тохаденна, Аьзена йийттар Угаза. Йийттар шоллагг1ча дийнахьа а, кхоалаг1ча дийнахьа а. Цхьа ха яьннача г1олла Аьзех лета яьлар Луба а. Цкъэза мар а сесаг а цхьана латар уж цох.
    - Хье а тхо а делча бакъахьа хет хьона, ва ц1ерца хьо ягарг! - яппараш йора цар, даггара Аьзена кертах а букъах а х1амаш а етташ.
    Х1анз наггахьа мара ц1аг1а чу а йитацар из, дукхаг1а отара чу йоахар цо бийсаш. Цу чу шийла яр, 1алаьмате шийла. Отара чу улла ча, цхьацца т1олхаш хьагул а яь, царна юкъе хьерчалора Аьзи. Гарре эгаш яг1аш хулар, сийн а яле, Iyppa Угуз и Лубаи отара чу д1ачудаьлча.
    Цкъа цхьан бус цхьаь иштта эгаш яг1аш, дагавера цунна, б1аргашта духьала латташ санна, ший да Дидиг, даь-нана Фар-жет, иразе сийрда хеташ хинна ший вахар...


    ***
    - Хьо еча дийнахьа, велавенна хиннав хьа да, - оалар Аьзега наха.
    Г1алг1аша иштта оалаш да, ваьча во1а е йola басилгаш т1а к1оагалгаш доахкаш хилча. Аьзе басилгаш т1а а доахкар уж. Ший з1амига к1ай царгаш гуча а йоахаш из елаелча, дошо ши малхилг белаш санна хеталора цун басилгаш т1а. Селла безаме а хоза а дар Аьзе елаялар. Ший тайпара тамашне дар цун 1аьржа б1аргаш а. Цхьа безаме, тешаме хьежар уж. Когий хьакхингашта 1от1аоттар моро лестача керта сома к1ажарг. Дег1а а, йиткъо хете а, товш яр Аьзи, оамал атта, йистхилар безаме дар.
    - Хьо-м са во1 ва, йо1 яц, - оалар дас, бегаш беш.
    Аьзи еча дийнахь, сесаг йоацаш висар Дидиг. «Къинт1ера ва-лалахь сона? - дийхар цо ше т1еххьара са доаккхача минута. - Во1 ве лаьрх1адар аз хьона, цхьабакъда,.. са... са ло1амца хиланзар из...».
    Иштта сесаг йоацаш висар Дидиг, висар xleттa 1ояьча, хьакхингашка а ухаш ма даггара елхаш уллача йи1игаца. Шийцара а дерригача дуненцара а къаьста ювлаенна улла ший сесаг, дехьа поднара т1а тишача юврг1ана юкъе етталуш елха йи1иг, хьалхагla а баьде хинна х1анз кхы а баьдег1а хета шоай з1амига ц1алг, ара латта 1а, лоамашкара хьахоза берзлой 1увг1ар - из деррига а цхьатарра керта чу дена, дог эккха санна саготденна хьайзар Дидиг. Шортта ц1аг1ара араваьлар из. Из ший дег1 в1алла ший а доацаш санна хетар цунна. Ший ло1амах воацаш ваха отара чу ваьлар из. Цу чу йоалла ши газа, - кхы цар бежан а дацар, хьат1аедар цунна, из шоашта яа х1ама яхьаш воаг1а мотташ.
    Цхьабакъда, Дидига уж зе а зензар...
    Цхьа ха яьннача хана отара саьнга гора а ваха, баламаш эгаш
    Ваг1ача цунна т1акхаьчар цун нана Фаржет. Ший во1а юххе 1олохъелар из а. Кулг диллар цун букъа т1а.
    - Х1ама дац, - аьлар цо, - х1ама дац къонах вийлхача а...
    Сага ца гуш хилча...
    Б1аргех сихвенна ший г1овтала пхьош хьекха ваьлар Дидиг. Ший нана дика йовзар цунна: из яцар эсала х1ама ловш а дезаш и. Х1анз цо ше човха ца варах тамаш а йир Дидига. Хьалг1аттар из. Хьалг1аттар Фаржет а.
    - Волле, нах ба цига коа, - аьлар цо саббаре. - Хьо гуча вала веза.
    - Йи1иг... Лерг ма йий из...
    - Лергьяц, дала диллар хургда. Аз саг вахийтав Лаьжге. Цига ях са гаьнара захал, дукха бераш дола саг. Цкъарчоа цунга д1алургья вай йи1иг, цо накха хьокхаргба цунна...


    ***
    Ха-зама д1айода. Дицлу сага дуккха а х1амаш. Лазар д1адоал, бала бицлу, цхьабакъда, Дидига-м йицлац из бийса. Фаржета мел чIoaгla шийга аларах, лерах, дехарах, кхы саг йоалае тиганзар цо. Цкъа-дале, даим цу ший ханал хьалха еннача сесага сурт духьала латтар цунна. Цунна-м цкъаза ше а бехке волаш санна хетар из я алара. Шозлаг1дале, Дидига дог дузаш хоза хьалкхувш йоаг1ар цун йи1иг Аьзи. Ч1оаг1а ший нанна тара а яр из. Са доацаш т1ера а яр ший даьна. Накха хьокхача кхалсагага д1аенна шу а далалехьа, ц1айоалаяйтар из Дидига. Ший бер ший ц1аг1а хилча бакъахьа хетар цунна. Хьалхарча деношка-м цу йи1игаца дукха уйла а безам а бацар Дидига. Шоай ц1аг1а чувена наьха саг из волаш санна хьежар из цунна б1ара. Цхьабакъда, йи1иг, ший берий мотт а бувцаш, ц1аг1а г1олла хьувзар, когех хьерчалора, марх1алелхар, загг1е елар, цунна дукхаг1а б1ара мел хьежа, башаш, лаьг1луш боаг1ар Дидига керара бала. Г1айг1ан т1еххьара шод боастабеле цунга хьежаш хулар Фаржет а. Вож, дунен т1а в1а.лла белхам-хатар а доацаш санна, ц1аг1а г1олла удар, кхувсалора, ший з1амига бушигаш в1ашка а детташ, да е нани шийиа к1еззига а эг1азбахача, едда яхе марх1ахьарчар, ши лерг а лаьце, барт боаккхар.
    - Хьажал укханга, - оалар, ела а къажаш Фаржета, - хьоастаяла а хаций. Йолле х1анз, г1улакхаш да са.
    - Нани, хьо сона эг1аз-м ахац?
    - Ахац, ахац...
    - В1алла а?
    - В1алла а ахац.
    - Нани, хьо к1еззига сона эг1азъяха яле, аз к1аьда моттиг д1ахьокхаргья хьога. Хьаетта, хьай безам бале, хьай сох дог ца лазе.
    - Д1аяла, Йилбаза Ког! Гой цо дувцар, - корта оагабора Фаржета.
    Вож, ц1ог1а даьнна ела а яле, йодар.
    Фаржети Аьзии даим цхьана хулар ара a цlaгla а. Даим цхьацца х1ама корадоаг1ар царна дувца а хьаде а.
    Дидиг дукха хилацар цlaгla: хьуна ха деш вар из. Цун г1улакхаш дукха дар, Фаржетага хаьттача, сов дукха.
    Ха чехка йодар д1а. Хьакхаьчар Аьзи школе яха еза ди а. Дукха безам болаш яханзар из школе, ший ханара дола бераш долхандаь яхар. Цхьабакъда, ц1аеча-м даим Фаржетаца хулар из, цунца йоацаш ше урокаш ю ха а дукха хеташ. Фаржета дукха сакъердаме х1амаш ховра. Шийна ховш мел дола х1ама, шийиа дага мел доаг1а х1ама ши1 ви1ий йи1ийга д1а а дувцар цо, цунна д1а1ома а дора.
    Къаьстта йоккха дегаг1оз хилар Аьзена, цхьан дийнахьа Фар¬жета ший къаьнача тloapгаца чура пандар арабаьккхача. Еррига юхь сийрда а яьнна, елаенна, яха пандара т1аькхийтар Аьзи.
    - Нани!.. Нани!.. Ер... пандар!.. Вай, вай бий ер?!..
    Елакъажар Фаржет.
    - Вай бац, — аьлар цо, — хьа ба, хьа.
    - Саи?!..
    Ца тешаш санна латтар Аьзи. Пандар ц1ена бацар. Тиша бар. Фаржета ше йol йолаш лийкха, маьре йоаг1аш цо шийца бена пандар бар из. Маьрел даьчул т1ехьаг1а цо кхыметтале цкъа а бе белла лак эза а бацар из. Из лакха ха а хиннаяц цун, безам а хиннабац.
    Японски т1ем т1а вийра цун мар, из маьре ена дукха ха ялалехьа. Цхьаь йисар из ялх шу даьннача ший к1аьнкаца. Кхы маьре а яханзар, гаргарча наха а лоалахоша а массехказа шийна хьалхадахарах, дехарах. Х1анз иштта, сесаг енначул т1ехьаг1а саг ца йоалаеш ваг1а цун во1 а. Фу дергда: иштта хиннай-кх из цар кхел.
    Ви1ий йи1иг шийна гонахьа кхестача юкъах, уж уйлаш йора Фаржета.
    - Ай, д1аэца, - аьлар Фаржета.
    - Са бий ер?.. - юха дика ца тешаш хаьттар Аьзес.
    - Ба. Кхы малав са ер бала. Вешта... дика ба ала дика-м бац ер... Цхьабакъда, оаз дика йолаш-м ба. Ладувг1ал 1а...
    Шортта лак эзар цо: пандар ба а бар оаз дика йолаш.
    Пандар шортта д1акараийцар Аьзес, из цхьа атта йохаргйолаш х1ама йолаш санна. Дика д1ахазацар цунна шийга Фарже¬та дувцар. «Дика ба, дошо ба», - уж уйлаш кхестар Аьзе керта чу.
    - Нани, ма дика я хьо! - аьлар цо, нийсса шин даь-нанна б1ара а хьажа. - Сона-м ер... лакха а мича хов.
    - Цох шек ма хилалахь, - елакъажар Фаржет. - Пандар лакха-м аз 1омаергья хьо, хьона мо дика кхы цхьаькханена ховргдоацаш укх вай йоккхача юрта.
    Х1анз кхыча тайпара д1адоладелар Аьзе вахар. Йоаг1аш-йодаш а, школе яхача а, даим ц1агla яр цун уйла. Ше школера ц1акхоаччаше, чехка урокаш а йийя, пандар 1омабе 1оховра из.
    Фаржет а к1аьдлацар ц1аккха а из цунна д1ахьеха. Дика хетар йоккхача сага ший ви1ий йо1 иштта пандара т1ера йолаш. Ше йо1 хинна ха дагауха хургьяр цунна. Цкъаза, йи1ига б1арахьежаш, г1айг1ане а яхе яг1ар из, дикка ха йоаккхаш.
    Цкъа Аьзена эг1азъяхача санна кеп оттайир Фаржета. «Хьо-м в1алла 1омабаь яргйолаш хиланзар из пандар», - аьлар цо бегашта. Аьзена из бокъонца бакъхийтар. Геттара ц1ий а енна, б1аргашка хий а кхохкаденна хьайзар из. «Ц1и яьнна йоагийла со, укх к1ира е пандар ц1ена лакха 1ома со ца лойя!» - аьнна иккхар цунга. Цу дешаша бокъонца зг1азйигар Фаржет.
    - Вададай, фу дар 1а аьннар?! - к1иръенна б1арахьажар из шин ви1ий йо1а.
    - Фу дар аз аьннар?.. - кхетанзар вож.
    - Ай, из 1а баьккха сардам...
    - XIa-а ,- елакъажар Аьзи, - из-м Ioa, хьаста юххе, яхача Таббасар Къудаса боаккхаш хезабар сона. Соца цхьан парта т1а яг1а из.
    - 1ооттабел пандар! - ц1енхаштта аьлар Фаржета.
    Аьзес истола т1а 1ооттабир пандар.
    - Кхы хье дийна а йолаш, ц1и хьоахаяь сардам ма баккхалахь! Хезарий хьона?
    - Хезар. Х1ана ях 1а?.. Къудаса-м боаккх из, дийнахьа иттаза а хьа хьаштдале.
    - Во боаккх. 1овдал йоландаь боаккх. 1а ма баккхалахь, хозий хьона? Ц1аккха а!..
    - Нани, xlaнa ях 1а? Фу даьд ц1ераца сардам баьккхача? Со-м мича кхет 1а дувцачох, - к1аьдда аьлар Аьзе.
    - Х1ана, хеттий 1а? Из пандар хьабал сога.
    Аьзес чехка хьа а ийца, д1абелар пандар.
    Фаржет корагахьа д1ахьежаш яг1ар. Шийга д1абеннача пандарагахьа а Аьзегахьа а хьа а хьажанзар: х1анз гаьна яр цун уйла, ше ц1аг1а яле а. Цар ц1ен з1амига корг, цун 1и деш хьа-т1аулла 1ажа ткъовро яцар цунна гуш хиннар, х1анз Фаржета б1аргашка латтар цунна шийна мара гуш доаца сурташ.
    Шортта пандара йиш а локхаш дувца йолаелар из...


    ***
    - Ц1и… Цун беркатах ма довлда вай ц1аккха а. Ц1ераца дувзаденна да адамий деррига вахар. Ц1и, ц1а, ц1ий, ц1е, ц1ена, гой хьона, ц1и, ц1и, ц1и хьахозий х1ара дешацара. Вай даьша ч1ог1а сий деш, еза лоарх1аш хиннай ц1и. Ц1и йолча во дош ала йиш йолаш хиннадац. Ц1и йойташ хиннаяц, ц1аккха а.
    - Вай яр а йовц ц1аккха, - Фаржета къамаьла юкъеиккхар Аьзи.
    - Йовц аз ца йойтандаь. Аз шовзткъеи итт шу хаьлха се маьре йоаг1аш ена ц1и я вай пешка чу йоагар.
    - Maьpe йоаг1аш?! - цецъяьлар Аьзи. - Ц1и а яхьаш ера хьо маьре?!..
    - Ера. Цец х1ана ювл хьо? Хьаделлал д1ара вай т1оаргац.
    Аьзес, едда яха, ц1ен саьн чу латта т1оаргац хьадийллар. Пан¬дар 1о а оттабаь, т1оаргаца д1ат1аяхар Фаржет а. Хьаийцар цо Дидига чокхи, иккаш, ший коч, т1аккха... гучабаьлар ши кад... Боккха а боацаш топпара ши кад. Уж хьаийцар Фаржета. Цхьа юкъ яьккхар царна б1арахьежаш латташ.
    - Укх кадаш чу йокъ а йилла, цу овкъара юкъе йоага товнаш а ехка, т1аккха ер ши кад в1ашка а била ера аз маьре йоаг1аш ц1и. Цу хана аз хьаллотаяь ц1и я х1анз цу вай кхуврча чу йоагар.
    Цу хана денз аз из яйта а яц.
    Кадаш юха 1очудехкар цо т1оаргаца чу, 1очуехкар ше хьаяьха х1амаш а. Т1оаргац д1акъайлар.
    Х1анз мара шийна ший даь-нана б1арга а ца яйча санна хьежар Аьзи Фаржетага. Еза-м ший нани массаза а йийзаяр цунна, цхьабакъда, х1анз, шийна ца йовзаш хинна цун къайле яйза, кхы а езаг1а хетар из Аьзена.
    Пандар хьа а ийца, ше ягг1ача 1охайра Фаржет.
    - Ц1и яхий 1а, ц1и, лаьрх1ай даьра 1алаьмате еза-м, - д1ахо дувца йолаелар из ший цхьан юккъах сацийта хинна къамаьл. - Вай даьша корта бийттаб ц1ера хьамара. Х1аьта йо1, маьре йодаш хилча, кхозза ший ц1ен кхуврча го баккха безаш хиннай... Мехкарий ц1ерага маьре иха а моттигаш я.
    - Ц1ерага маьре иха?! - Аьзе б1аргаш юха а гергделар, сов цецъяьнна. - Ц1ерага мишта йода маьре?!..
    - Ладувг1алахь, аз дувцаргда хьона. - Лаьг1о пандара оаз яхийтар Фаржета. - Из, со дувца йоаллар хинна б1аь шераш д1адахад. Цхьа йоккха йоацаш юрт иллай вай лоамашка. Эздий
    нах хиннаб цу юрта баьхараш. Воккхаг1ал-з1амаг1ал лоарх1аш, нахаца дов-шов доацаш, шоашка долаш дола лаьтта оахаш, доахан доажадеш, чарахье ухаш хьаьнала бахаш хиннаб уж.
    Хьаькъал долаш хиннаб цар къоаной, денал долаш хиннаб къонахий, хоза хиннаб мехкарий.
    Цхьабакъда, 1алаьмате доккха во дахьаш енай царна цхьа б1аьсти. Дагадоацаш, аьнна доацаш моастаг1ий чубеннаб лоамашка. Гаьнаш т1ара гla санна, дукха хиннаб уж. Царех хьалдизад наькъаш, ч1ожаш, босенаш. Боагг1аше а оакхарий санна чухьийлхаб уж юрта. Товраш детташ, шалташ 1етташ, 1адсаькхашца т1аьскаш детташ, къахетам боацаш боабеш хиннаб цар нах; юха летай юрт а, ший бола низ оарцаг1а баьккха. Цу диннахь латаш хиннаб къоаной а, истин а, бераш а. Майралла котбовргболаш хиннабац моастаг1ий, котбаьннаб сов дукха уж хилар
    бахьан долаш.
    Т1еххьара г1ала йисай нах чуболаш. Цунна а го баьб моастаг1аша, yparla болабеннаб пенех, лоамеш а увттадеш. Юха ла¬таш веннав г1ала чу мел хинна къонах, т1аккха цхьан воккхача сага аьннад йоах, юхебисача мехкарашта б1ара а хьажа:
    - Ма къахет сона, цу б1ехача оакхарашга карадаха, цар яххар деш хьувзадезача шох.
    - Тхох къа ма хета, воккха саг, - аьннад эггара хозаг1а а хьаькъал долашаг1а а йолча йо1о, ший нешашта юкъера хьаара а яънна. Из хиннай цу юртарча мехкарий тхьамада. Бетта Лир яхаш
    хиннай цун ц1и. - Тхох къахета дезаш дац, къахета доаг1а тха дегай бочалга, тха дег1ий ховхалга догдаьха, бокъонца тхо шоай лоарх1аш йола ха хьат1аенача дийнахьа шоай синош 1одехкача
    тха къонахех. Цар ираз хиланзар тхо маьре дига, тхога шоашта дуккха к1аьнкаши йи1игаши 1ояйта. Хьастара бухдувла шовда санна, ц1ена бар цар тхоцара безам, оаха а иштта ц1ена д1ахьоргба царцара безам. Нийса луй со, са нешарий?
    - Нийса лув, тха Бетта Лир, тха сий дола тхьамада, - жоп деннад гонахьа латтача мехкараша,
    - Хьалсага х1аьта ц1и! - амар даьд Бетга Лиро
    Дуккха декъа дахча хиннад г1алан коа, хьалхаг1е а хьагул a даь, латташ. Йиъ йо1о, бе доагаш хаьшкаш а долаш д1ат1а а баха, биъ саьнгара хьаллотадаьд дахча. Баьдйийрза ха хиннай из. Дахча лотаденнад деррига ков сийрдадоаккхаш, лакха сигала ypaгla тохаш б1айха боккха ала.
    Тхьамада хьалйолаеннай кхерий лаг1аш т1а г1олла ypaгla. Цунна т1еххьа ypaгla болабеннаб цун нешарий а. Лаг1аш кхоачаденна шаьрача моттиге хьат1абаьннаб уж. Цига хьалкхоачаш хиннаб коа йоагача ц1ера ала. Курхарс т1ера 1ояьккха, ший юртара беррига мехкарий хьегаш бола б1аьха хоза корта 1охийцаб Бетта Лиро. Курхарсаш 1ояьхай вокх мехкараша а, к1ажараш йолчара хьаяьстай шоай к1ажараш, 1охийцай массане а шоай мосаш.
    Цу ханна, на1араш каг а яь, г1алан коа чулийлхаб моастаг1ий. Оакхарий санна бувхьаш, ц1ог1арч детташ, шалташ, товраш детташ, гебаг1аш 1етташ, беррига ц1еша хьалбиза боаг1а уж, ц1аьхха сайцаб боккха баьнна боагача ц1ера ала т1а шоай мосаш Io a хийца к1ай кочамаш а ювхаш латта мехкарий б1аргабайча. Цец а баьннаб уж, сов сабаре а сатийна а уж латтарах, шоашта гона¬хьа в1алла дов-т1ом боацаш санна, ц1ий а 1о ца ухаш санна, нах а ца бовш санна. Цар 1индарг1аш, оалхазараш санна, ловзаш хиннад г1алан пенаш т1а.
    - Майра вар сона вийзар, ц1и санна! - аьлар Бетта Лиро.
    - Майра вар сона вийзар, ц1и санна! - цунна т1еххьа аьлар мехкараша а.
    - Хоза вар сона вийзар, ц1и санна! - ц1аькха а аьлар, к1еззига сабар а даь, тхьамадас.
    - Хоза вар сона вийзар, ц1и санна! - юха а т1еххьа аьлар цун нешараша.
    - Ц1ена вар сона вийзар, ц1и санна! - кхозлаг1а а шортта аьлар тхьамадас. Цхьабакъда, из шортта луй а, цун оаз дика д1ахозаш яр г1алан коа. Сатем эттабар гонахьа, доагаш лелхача дахчо ду таташ мара х1ама дацар хьахозаш.
    - Ц1ена вар сона вийзар, ц1и санна! - кхозлаг1а а Бетта Лира т1еххьа аьлар мехкараша.
    Т1аккха хиннад в1алла а дагадоацар. Г1атта йоаллаш санна ший кулгаш лаккха ай а даь, ц1ог1а техад тхьамадас:
    - Цудухьа ц1и санна ц1ена хилар деза сона сай са а сай дег1а, цудухьа со ц1ерага маьре йода!
    Ц1ерал чукхоссаеннай из, ишта а лакха хьалбетталуш бола ала кхы а лакхаг1а ypaгla бохийташ.
    - Цудухьа ц1и санна ц1ена хилар деза сона сай са а сай дег1 а, цудухьа со ц1ерага маьре йода! - ц1ог1а а теха, шоай нешийна Бетта Лира т1еххьа ц1ерал кховсабеннаб вож мехкарий а.
    Из б1аргадайча, ераш тамаш йолаш нах ба, акхарел вай котдовлургдац аьнна, кхы лоамашка хьалчу ца болхаш, юхабийрзаб йоах моастаг1ий...
    Аьзи б1аргашка хий а этта яг1ар, Фаржетага ладувг1аш.
    - Нани, - аьлар цо, цхьа ха яьннача г1олла, - нани, бокъон¬ца бакъ а долаш хинна х1ама дий из?
    - Бокъонца бакъ а долаш хинна х1ама да, - лаьрхх1а аьлар Фаржета. - Шоаш баха а бала а моттиг а йоацаш геттара к1албисача, г1алг1ай мехкараша деш хиннад йоах цу тайпара х1ама.
    Ц1и еза а ц1ена а лоарх1андаь, ц1ерага маьре долх тхо аьнна, йоагача ц1ералла чукховсалуш хиннаб уж.


    ***
    Аьзена к1оаргга дег чу дижар из ший даь-наьна тамашне дув¬цар. Цхьабакъда, вахар - вахар да, х1аьта къонал - къонал я, из г1айг1ане дувцар хеза цхьа к1ира а далалехьа, в1алла из шийна хаза а ца хезача санна, ший нешарашца ловзаш, загг1е елаш лелар Аьзи.
    Школа чакхъяьккхача, Буро т1а лорий институте деша яха еннаяр из, цхьабакъда, Фаржет цамогаш а хинна, ц1аг1а йисар.
    - Х1ама дац, - аьлар дас а, - г1айг1а ма е, хьат1адоаг1ача шера г1оргья хьо.
    Бокъонца кхийна йо1 а хинна д1аэттаяр Аьзи, цо школа чакхъ¬яьккхача шера. Боагаш боккха 1аьржа ши б1арг а болаш, когий хьакхингашта 1от1акхоачаш моро леста к1аьда сома к1ажарг а
    йолаш, из ший даим деча кадай боралца улица т1а г1олла 1ойолаелча, наггахьа саг 1елацар, цунна т1ехьа ца хьожаш. Цулсовг1а, т1ехдика пандар лакха ховш йо1 я хьанаьхк аьнна, ц1и а д1аяхаяр цун. Даь-нана цамогаш метта я са аьлча а, ц1аг1а ца юташ, ловзарашка е кхыча сакъердамашка ехар из каст-каста. Аьзи ца яха аьнна тохалора, цхьабакъда, Фаржета ц1аг1а йитацар.
    - Йолле, йолле, - оалар цо, - сона х1ама дергдац. Со дага а ца йоаллаш хьай нешарашца сакъерда г1o. Хьо къона я, х1аьта къонабарий безам сакъердача хул.
    Цкъа шоай лоалахой во1а саг йоалаяьча ловзарга пандар локхаш яр Аьзи. Цига цхьа шийна вовзаш воацача з1амсагах б1арг-кхийтар цун. Шолжа-г1алий т1а ва йоахар из вахаш, дешаш - мехкдаьттан институте. Аьзена из бе-башха дацар, цудухьа цо из теркал а ванзар. Цхьабакъда, вокхо вайтар ше теркал. Аьзе оамал яр, ше пандар локхача хана, из бай лелабеш а, из ч1оагг1а боаржа а бийя, гаьнна д1абохийташ а, бера д1ахеца йоаллаш санна, из пандар а боацаш, оалхазар долаш санна.
    Цу Шолжа-г1алий т1ара венача з1амсагаца халхаяьккхар из, цун безам боаццаше. Халхар, массахана а санна, д1адоладир цо атта а дай а. Пандар а озабир ч1оаг1а зовне оаз йохийташ. 31амсаг - Лаьча хиннаяр цун ц1и - халхавала ховш хиннавар, в1алла дувцалга а йоацаш. Даим Аьзес цецбоахаш хинна нах, х1анз берригаш Лаьчийгахьа хьежар, цо деш дола халхар сов хоза хеташ. Из дезадаланзар Аьзена: сихдир цо ший халхар, сихбир пан¬дар, духхьал ц1и яьлча санна масса хьувзаяьлар. Цхьабакъда, цхьаькха а из цецйоаккхаш а эшаеш а моттиг нийсъелар цунна. Лаьча, ц1аьхха дага а доацаш, Аьзенеи цун пандараи юкъе нийсвелар. Цкъарчоа сайцар наха детта т1оараш, сецар Аьзе пандар а. Х1анз фу хургда-хьог1 укхаза, аьнна хийтар х1аранена. Наьха къонах ца ховш а шоай кхалсагах д1ахьокхавелча, ц1ий 1одохийташ 1аьдал хиннад г1алг1ай, х1аьта х1анз эттар... шевар цец-воаккхаш дар. Лаьчас ший кулг, ког, балам д1ахьокхабалийтанзар йо1ах. Т1ехкарца эза ниткъа юкъ а йолаш, лаккха айдаь ши кулг а долаш, нийсса уралаттар из, к1аьдда когабухьара халха а вувлаш. Бокъонца з1амсаго леладечох шоаш кхийтача, геттара ч1оаг1а т1оараш хьаькхар гонахьа латтараша, белакъажар даьлар цар йовхьамаш т1а, цloгlapч детта баьлар уж: «К1ант ва! К1ант ва!» - яхаш. «Д1алакха пандар! Фу хиннад хьона?! Кхера х1ана еннай хьо!» - йоахар Аьзега. Цо д1алекхар пандар, ч1оагг1а лора а луш. К1еззига ха яьлча, Аьзенеи пандараи юкъера атта хьаараиккхар Лаьча. Из араэккхарца ший пандар а сацийтар Аьзес. Из цхьан пандар лакха ховча йо1ага д1а а бенна, ц1аг1а чуядар из. Йийлхар, нахах лачкъа а лечкъа. Цхьабакъда, из ловзаргара ядар а елхар а з1амсага эг1азъяхар дацар цун. Боккъалдар аьлча, дика хетар цунна, из иштта нийсденна. Х1аьта а... сов дагадоацаш из нийсденна... Цу з1амсаго цкъарчоа ше ч1оагг1а кхераяр, цо ший са аькхдаккхар... х1анз Ioa к1оаргга дег чура хьалхьувш в1алла сагаца ший хинна йоаца уйлаш... Из деррига а цхьатарра хьувзар цун керта чу...
    Лаьчеи Аьзии шоайла в1аший безабелар. Из тамаш а яцар, х1ана аьлча, шаккхе а къона а бар уж, хоза а бар, дог-уйлаш ц1ена йолаш а бар. Тамаш яр, байза кхоъ к1ира а далалехьа, Аьзи едда цунга маьре яхар.
    Аьзена в1алла дагахьа а дацар, ше иззаморг дерг ма дий аьнна. Ховр цунна, из мел хала хетаргда даьнеи даь-наннеи. Цхьабакъда, г1улакх мишта нийсделар аьлча, институте пхелагг1а курс чакхйоаккхаш вола Лаьча практике вохийташ вар цхьа ах шу гаргга ха яккха. Шийна сил дукхаг1а езача Аьзеца къаьста ваха безам бацар цун, Аьзи а яцар, цунцара къаьста иззал ха яккха могаргдолаш. Нагахь санна нах чуухийташ, еха белча, г1улакх гаьна даргдар. Цудухьа, х1анз зама а кхыча тайпара ма йий вайна, вай ираза духьала хила йиш мичай вай дай а, аьнна, дир цар из г1улакх.
    Хала хийтар Фаржета, шийна юхера д1а ца йоалаш лийнна «ший йи1иг», дош аьнна, х1ама хьа ца хайташ иштта едда маьре яха. 1алаьмате халахетар хилар цу г1улакхах Аьзе даьна Дидига а. «Тоам а бергбац, аз в1алла чу а югаргьяц, из са йо1 а яц!» - яхаш, ч1оаг1а лувш хьайзар из. Цхьабакъда, тоам бе бийзар кастташха, юрта лоарх1аш а сий деш а бола нах юкъе а баьхка. Ии1ийца та а вийзар, х1ана аьлча... т1ом хьайра цун йо1 маьре яха бутт а балалехьа.
    Лаьча ший ло1амах т1ем т1а вахар из болабеннача юххьанцарча деношка. Цхьа з1амига ц1алг дар цун Шолжа-г1алий т1а. Аьзи цу чу цхьаь йисар, мар т1ем т1а а ваха, б1аь шера из гой а, ц1авалцца цунга хьежа уйла йолаш.
    Лоалахо яр цун Евдокия Платоновна яхаш. Из яр дикка ха яха саг. Трамвай т1а кондуктора болх беш яр из.
    - Хьо иштта г1айг1а а еш, елхаш яьг1аяр аьнна хьахила пайда бац хьа т1ем т1а вахача мара а ц1аг1а яг1ача хьона а. Хьо бал¬ха яха еза, - аьлар цо, цкъа сарахьа Аьза йолча чу а ена.
    - Фу болх бергба аз, - аьлар Аьзес, - са-м в1алла говзал мичай.
    - Говзал хьа1омайича хургья. Курсаш я мехкарашта хьаеллаш, трамвай лелае 1омабергболаш. Дурраз х1анз хьо санна бола къона кхалнах беза цига.
    - Ай, ховргдий сона трамвай лелае.
    - Ховргда. Безам бале ховргда.
    Иштта Евдокия Платоновнас йига а йига, трамвай лелае 1омаелар Аьзи. Х1анз цунна к1езиг-дукха ахча а доаг1а, ха чехкаг1а д1а а йода. Лаьчагара каст-каста каьхаташ ух. Могаш-маьрша ва яхаш язду, массаза санна. Хье лорале, г1айг1а ма е, меца а ма лела, йоах. Каьхаташ каст-кастаг1а ахийта. Аьзес х1ара денна
    х1ана яздац аьнна язду цунга каьхаташ. Лаьчагара ца1 деча, кхоъ
    юха язду цо.
    Цкъа да вера Аьзи йолча. Из вар а мишта хилар аьлча, т1оаргаца чу ший х1амашка хьожаш йоаллача Фаржета, ше маьре йоаг1аш ц1и юкъе елла бена ши топпара кад хьакорабанзар. Цкъарчоа кхераеннаяр из, уж кадаш ший дайнад мотташ. Цхьа¬бакъда, д1ауйла йича, цо кхетадир, ше маьре йодаш ший ц1ен кхуврча чура ц1и а ийца, уж кадаш ший ви1ий йо1о шийца дихьалга.
    Дидиг балхара ц1авеча, аьлар цо:
    - Хьа йо1 яха янний маьре. Кхы цунна эг1аз ма аха Шийца вай ц1ен ираз а ийца яхай из.
    Дидиг кхетанзар. «Х1анз укхо фу йоах? - аьнна хийтар цунна. - Сол а ч1оаг1аг1а Аьзена эг1азъяха ма ярий ер селхан-м».
    Фаржета д1адийцар, Аьзи, ше маьре йодаш, шоай ц1ен кхуврча чура ц1и а ийца яхар.
    - Со дийна мел я вай кхуврч а байнабац, боврг а бац. Х1анзчул т1ехьаг1а, хьа йо1 дийна мел я, цун кхуврч а бовргбац. Бов йиш а яц. Цудухьа... Шолжа-г1алий т1а а вахе, хьай йо1 фу деш
    я, фу деза-мал деза хьажа.
    Иштта г1улакх этта вера Дидиг г1алий т1а. Аьзи г1елъеннаяр. Атта дацар цунна городе, балха яле а шийна тоьал х1ама цо йоаккхе а.
    - Йола... тханцига а, - аьлар Дидига, ц1аваха аьнна ше араваьлча. - Фаржета ч1оаг1а дагайоал хьо.
    Цо Фаржета ц1и яьккхача, йийлха а йийлха, ший даьна марх1акхийтар Аьзи.
    - Нани!.. Са нани!.. Сона къинт1ера яла алалахь цунга?! - дехар цо, даггара елххаше.
    - Ма елха... Фу леладу 1а... Нах б1ара ма хьежабе, — йоахар Дидига, из тее г1ерташ.
    Дидига хацар, Аьзена а хацар, кхы шоаш шиъ в1аший гургдоацалга.
    Биъ бутт кхаьчабар, Лаьчагара каьхат ца доаг1а. Ше фу дича бакъахьа да ца ховш, ч1оаг1а еха, гIайгIа еш хьувзар Аьзи. Каст-каста из йолча йоаг1ар Евдокия Платоновна. Цо к1езиг-дукха са-мукъа доаккхар цун. Цун ший а вар ши во1 т1ем т1а.
    Хьат1акхаьчар шовзткъеи диълаг1а шу, ткъаьи кхоалаг1а фев¬раль. Цу дийнахьа г1алг1ай а нохчий а, халкъа моастаг1ий да шо аьнна, массанена хозаш хьакхайка а даь, мехках а вахарах а боха а баь, 1олехкар Юкъерча Азе.
    Ше фу дича бакъахьа да ца ховш Аьзи хьувзача хана, ена из йолча чуиккхар Евдокия Платоновна.
    - Ер фуд? - еха, кулгаш д1а-са ухийтар Аьзес. — Со... халхалкъа моастаг1а!.. Даьци Дуся, хьо теший?..
    - Къамаьлаш сацийта! — амар дир чуваьннача эпсара. - Чехка араяла!
    - Тешац, тешац, ва мискинг! - йоахар Евдокия Платоновнас, цун х1амаш хьагул а еш. Духхьал из оарцаг1а ялар бахьан долаш, цо хьаийцар цхьа ткъо кийла хиллал хьоари, йиъ маькхи, - уж цо ше ера цунна, - шийга кара дола ахчеи к1еззига барзкьех х1амеи. Дукха тешаш яцар из, б1арчча къамаш кхычахьа д1адуг яхача къамаьлах, цудухьа ц1аг1ара х1ама хьаэца безам бацар. Цхьабакьда, ца1-м хьаийцар Аьзес лаьрхх1а яьлла: цо хьаийцар ший ц1ен кхуврча чура ц1и, ше маьре йодаш ц1и яхьаш бенача топпара кадашта юкъе а елла.
    Станце цох кхийтар ший даь веший во1 Угузи цун сесаг Лубаи. Царца, цар дезалца цхьан вагона чу нийсъелар Аьзи. Вагон тиша а, шийла а, б1еха а яр, яле а харжа кхы йолаш бацар уж. Цхьанне пешк а леха, цу чу ц1и лотайир Аьзес. Цо из ц1и ца йойташ кхаьчар уж шоаш бугача моттиге -Казахстане.
    Цига 1о а кхачалехьа кхоачаелар Аьзе маькхаши хьоари. Цо из кхо а дацар. Лубас а, дагадеххача хана, ший дезала ч1аьпилгаш дора хьоарах. Цхьабакъда, шоаш 1одахьача шоай ялатах кулг тохаш хилча-м, ч1оаг1а ц1аьрмата хьовзар из. Цох дукха уйла яцар Аьзес, из шийна хоза ца хете а, х1аьта х1анза. X1анз дуккха кхетадаьдар цо, цхьабакъда, т1ехьа да-кх, сов т1ехьа…


    ***
    Цхьан дийнахьа 1алаьмате ч1оаг1а йийттар Угузеи Лубаси Аьзена. Юххера а шоаш отара чура арабовлаш аьлар Лубас:
    - Сенна хьувза вай селла укханга дехар деш. Мича г1оргьяр ер, вай яхар ца даь. Таххане а жоп а денна, д1айига аьлча ба¬къахьа да вай Сурхочунга хьай саг.
    - Нийса лув, - аьлар Угуза. - йолле, х1анззе а г1оргда вай Сурхо волча.
    Дикка ха яьккхар Аьзес, хьалг1атта ца могаш. Цунга хьажа даьхкар Угузеи Лубайи бераш. Т1еххьарча хана каст-каста ухар уж из йолча, ахацар къахетам бе-м, цунна халахетар де, футтаре е ухар-кх.
    - А-xIa, хьажал хьайга, - йоахар цар. - Маймал ма хиннадий хьох. Дикаг1а дарий хьона ладийг1а даларе.
    - Тахан маьре г1оргья хьо. Хьа мар мишта хургва хой хьона? Иштта й1аьха модж а йолаш, газа тара а волаш хургва!
    - Ха-ха-ха!
    Аьзи царгахьа д1а а хьажацар из. Халла урахайра из 1аьржа яр цун б1аргк1ийленаш, фоарт.
    Юххера а г1аьттар Аьзи. Отара саьн чу цхьа xlaмa лехаш яьллар из, дуккха ха йоаккхаш. Из саьн чура хьаяьлча. берашта б1аргабайра ши топпара кад. Уж а ийца, ц1аг1а чуяхар Аьзи. Бе-
    раш ц1аг1а чулийлхар цул а хьалха.
    - 1а фу леладу? - аьлар воккхаг1чо. Из вар Зайг.
    Аьзи юха а хьажанзар, юха йист а хиланзар. Пешка хьалхашка 1олох а енна. цхьан када чу пешка чура йокъ 1очухьаькхар цо.
    Цул т1ехьаг1а цо цу т1а ехкар йоага ц1ера товнаш. Шоллаг1ча када чу а йокъ а йилла, кадаш в1ашкадехкар цо. Кавказе лелаяь биткъача машах яь тиша полтув хьат1а а эза, кадаш д1алочкъадир цо.
    Кхы сагага йист ца хулаш яхар из, ц1аг1ара ара а яьнна.
    Аьзес лерх1ар ший даи даь-нанеи хьалаха, уж миччахьа бахе а. «Нахага хеттаргда аз, - йоахар цо ший дагахьа. - Цхьаннена и ца ховш хила йиш яц, уж мичахьа бах. Укхаза х1аьта а 1е йиш мичай са»...
    Дарц даггара хьекхаш дар ший шийла шок етташ. Са довш латтар. Шийла а унзара а яр ара. Юртах яьлар из, цхьаккха саг ца кхеташ. Цхьа никъ мара бацар юртах арабоаг1аш. Цу новкъа нийсса д1аяхача, цхьа иттех километр гаьна ваьлча цхьаькха юрт улл яхаш, хезадар Аьзена. Цига а ба йоахар вайнах. Цига кхача лерх1ар Аьзес.
    Йиъ-пхиъ километр никъ бича кхетадир цо, ше цу юрта кхоачаргйоацалга. Никъ байра: из тувлаеннаяр. Ший ханнахьа ессар бийса a. Iexa яьлар меца берзлой. Т1ехь-т1ехьаг1а майра йоалаш, гаргаг1ертар уж цу ше цхьаь йоаг1ача кхалсага. Д1а а са а хьа-жача а, дала оарц долаш яцар из. Берзлой т1ехь-т1ехьаг1а ч1оаг1агla 1увг1ар. Аьзена гуш х1ама дацар, го тувсача оакхарий доага б1аргаш мара.
    - Са даьла! - йийлхар Аьзи. - Ма даькьаза хиннад са вахар!.. Мичав-хьог1 Лаьча?.. Дийна ва, е веннав?.. Е х1анз со сана цхьаь арависа лелаш ва?..
    Ц1аьхха цхьан пен мо ч1оаг1ача х1ама т1анийсъелар Аьзи. Цецъяьлар, фу хила еза-те ер, аьнна хеташ. Мух к1езигаг1а болчахьа яьлча кхийтар из из фуй: из хиннабар аьла хол. Цкъарчоа г1адъяхар Аьзи. «К1алхаръяьлар-кх со, - аьнна хийтар цунна. - Х1анз й1охъяла моттиг а корайир сона». Цхьабакъда, гаьна даланзар цун г1адъяхар. Тхьовра цхьацца-шишша къаьст-къаьста лийнна берзлой, х1анз ординг а яь хьувзар. Нийсса хьат1аудар уж, ц1аьхха юхасувсар, юххе г1олла т1ехлелхар.
    - Д1айовла! - ц1ог1а деттар Аьзес, кулг а лестадеш. - Д1айовла, дала х1алакьергаш. Со йита! Кхы х1ама корадаьдац шоана укх дунен т1а!..
    Цхьабакъда, берзлой д1айовлаш яцар, д1айовла дагайолаш а яцар. Б1аргаш къерзадора цар, царгаш в1ашкаеттар. Шийна букъа т1а ши т1од а тохаш, юхьа т1а цхьа во хьаж йоаг1а 1и хьат1а а тохаш цхьа борз т1ехъиккхача кхетадир Аьзес, ше царна бокъонца к1алйисалга.
    Дагадехар цунна ц1и юкъе а йоалаш ше лорадеш дахьа топпара кадаш. Дагадехар, йоккха хало т1аэтта, баха моттиг йоацаш бисача, ц1ерага маьре ухаш хиннаб г1алг1ай мехкарий яхаш, шийна цхьан хана нане дийца.
    «Со а г1оргья ц1ерага маьре. - Из уйла ессар цун дег чу. - Ц1ена хулийтаргба аз сай Лаьчийцара безам. Ц1и санна ц1ена»...
    Холах йол яккха эттар из, чехкка ка а етташ, лоа д1а а доахаш. Г1улакх геттара сихвала везаш дар: сов майраяьнна хьувзар гонахьара берзлой.
    Йол дикка хьагулъелча, из д1а ца яхьийта миха духьал а хувшаш, ший полтув ткъама к1алара кадаш хьадаьхар цо. Цхьа кад т1ера хьа а ийца, аьла юкъе беллар шоллаг1а кад. Хьекхача михо, цо фо яха ца дезаш, чехкка хьаллотайир ц1и.
    Ц1и б1аргаяйча, юстаралийлхар берзлой. Дукха ха ялалехьа йоккха ц1и яьнна лотабелар хол. Берзлой геттара яйдар. Къайлаяьлар гучар а.
    «Ер боага хол б1арга а байна, моллаг1а ваьнна а ца1 оарцаг1а вала мег-кх сона», - аьнна хийтар Аьзена. Цхьабакъда, цхьаккха саг оарцаг1а валанзар цунна.
    Моцала яла йоалла, ч1оаг1а к1аьдъенна деррига дег1 лазаш йола из, ц1еро й1ох а яь, к1еззига сала1а дагахьа йолаш 1охайннача, д1атхьайсар...
    Кхы сага б1аргайовнзар Аьзи.
    Б1аьсти из хол баьгача т1анийсвеннача казаха ши топпара кад корабир. Цо уж шийна ц1а а дихьар, кхы х1ама деце ж1алешта деш дотта накъа ма даргдий ераш, аьнна.
    Уж кадаш, цкъа юрта ловзаш лелаш, б1аргадайра Зайга: Угузеи Лубайи во1а. Цунна дайзар уж.
    Т1аккха кхетадир наха, Аьзе вахар мишта хаьдад...

  9. #9
    Уважаемый форумчанин
    Регистрация
    07.02.2012
    Сообщений
    2,258
    Поблагодарил(а)
    553
    Получено благодарностей: 323 (сообщений: 176).

    Ответ: Ер дувцара хоза хет сона)

    Огромное тебе спасибо за этот рассказ..... У меня нет слов чтобы выразить свои мысли...
    Там, где кончается терпение, начинается выносливость.

  10. #10
    Уважаемый форумчанин Аватар для Menina
    Регистрация
    08.02.2012
    Сообщений
    1,885
    Поблагодарил(а)
    40
    Получено благодарностей: 129 (сообщений: 110).

    Ответ: Саид Чахкиев. Проза.

    Маькха г1орг1илгаш

    Къавалар - беркат да, цхьабакъда, къа а венна, цхьаь висар - из доккха во да. Уж дешаш каст-каста хозар Маржана ший лоалахочунгара. Сакинат во саг, во лоалахо яцар, боккъалдар аьлча, дика я ала йиш йолаш яр. Иштта хетар Маржана, наха фуннаг1а оале а. Цхьабакъда, ца1 дар цун цхьаццабарашта да дезаш: бакъдар д1ааргдолаш яр, духьаллаттар ший да вале а.
    Кает-каста йoaгlap из Маржан йолча. Цхьацца дахар-денар, юрта шийна хеза керда х1амаш дувцар. Ховра цунна Маржана цу хабарех, дукха ца хуле а, сакъердам хулалга, х1ана аьлча, из коара арайоалаш а яцар, етт бежга д1алалла е наггахьа х1ама эца тика т1а ца йоде.
    Тахан а 1уйрране ена хьаэттар Сакинат. Из яр керта т1а к1ай косынкеи дег1а т1а сийна бос болча боза кона т1а ювхаш 1ажагla кофтеи йолаш. Когаш т1а колошкаш ювхар. Маржан ара яр. Коа т1а нув хьокхаш йоаллар из, дома г1еттаргбоацаш хий а теха.
    - Фу деш йоал хьо, паровоз мо е дома баьккха, - ц1ог1а техар Сакината, коа хьачуерззаше. Даим ц1ог1а детташ дора цо
    къамаьл. Моллаг1а нах латтачара, из юкъе хуле, цун оаз хозаргьяр эггара хьалха хьа.
    - Нус хургьяр xlapa к1ир-к1ира ц1аухаш дика яларе, даьра хургьяр, - т1атехар Сакината. - Вай даьша фу яьхад хой хьона?..
    - Хов, хов, - юкъеийккхар цун хабара Маржан, - къавалар - беркат да, яьхад, къа а венна, цхьаь висар - ираз довр да. Из ала г1ертий хьо? Вешта, сона х1ана дувц 1а из даим? Со цхьаь а йисаяц: са во1 ва, ви1ий во1 ва, нус я.
    - Мичаб уж? - хаьдда хаьттар Сакината. - Цу д1арча ц1агla бий уж? - кулг д1ат1ахьекхар цо ц1енна. - Е д1а беша хургба уж? - кулг бешагахьа д1адийрзар. - Бац. - Кулгаш доаржадир. - Цхьаннахьа а бац.
    - Хьога ч1оаг1а бала кхаьчаб-кх из са дезал бахьан долаш,-
    раьза йоаццаш кхессар Маржана.
    - Хьа дезал бахьан долаш-м се латтачара ког д1а даьра боаккхаргбацар аз, - аьлар Сакината, в1алла шек д1а а йоацаш. - Хьо дагайоал-кх. Сона ма гой, 1а цар мел г1айг1а ю. XIapa шоатта ди хьа массаза кхача ц1енош кийчде йолалу, нускал санна, х1анз-x1анз уж боаг1арг ма бий, яхаш.
    - Хац сона-м... Дог лаз-кх, ца1 хиннадий-хьог1 аьнна а хет.
    Кхо бутт баьннаб-кх, царгара хабар доаца. К1аьнк цамогаш хинна
    бисабий а хац...
    - В1алла х1ама а хиннадац, — кулг лостадир Сакината. - Бахаш хьунаг1а бац, йоккхача городе ба. Цамогаш хуле а, ц1аг1а
    телефон я, шортта хьабеха лораш ба, вай юртара бараш санна а боацаш, профессораш. Уж дага а ца боахкаш, хьай йоакхо е 1а, из дуккха г1ойлег1а да хьона.
    - 1а яхар мара аз ца деш хилча-м, бежан мо д1алела мара мича езар са, - елакъажар Маржан. - Хьона бахкаций хьай къонгаш дага?
    Цхьа йо1и кхо во1и вар Сакината. Йо1 маьре яха, ший дезал а болаш, уж бахача юрта яхар. Иштта, ший дезал болаш юрта вахар воккхаг1вола во1 а, х1аьта з1амаг1барех ца1 колхозе балха вар. Цул а з1амаг1а вар - арме. Map, пенсе ваха, ц1аг1a ваг1ар. Цунна атта дар дувца.
    - Арме вахачун са дуъ аз, - аьлар Сакииата, - вокхарна-м фу дергдар...
    Ков цхьалха даьккха а яьнна. нув ц1енна юххе д1аоттабир Маржана.
    - Йоллел, чай маргдар вай, — ц1аг1а чуйийхар но ший лоалахо. — Ч1аьпилг да ванна кийчча латташ, тхьовра аз хьадаь.
    - А, г1оза дуарг хилда. Х1анз мукъа яц, х1ама даа т1ехьаг1а
    йоаг1аргья со. Со-м хьога кхаа баккха ма енайий...
    - Х1ай?! — ийккха д1ахьажар цунгахьа Маржан. Диткъа дег1 нийсделар: оамал яр цун букаро лелаш. Б1аргаш а сийрдадаьлар: уж а цо дукхаг1а лаьтта хьежадора т1еххьарча хана. — Фу кхаа?
    - Вададай, ма г1адъяхар хьо! — цецъялара кеп оттайир Сакината. - Ц1авоаг1а хьа во1, ц1авоаг1а. Х1анз кхоачаргва, во1 а
    ший сесаг а т1ехьа.
    - Хьона сенах хов из? Малав хьога из аьннар? - чехкка хетта йолаелар Маржан, теша мегаргвий-хьог1 1а дувцачох аьлча санна.
    - Сога аьннар ва хьалла пожарне болх беш вола 1умар. Городе курсашка ваха хиннав из. Цига вайнав цунна хьа во1. Ч1оаг1а хьо дагайоаллаш, хьо хетташ вар йоахар.
    - Сона-м фу дергдар, - цхьа ехача санна хьайзар Маржан. - Воай, - ши кулг айдир цо, - аз-м в1алла х1ама а даьдац… Дулх кхехкаде а деза... Дала сийдолда цу 1умара...
    - Х1а, со йода, — аьлар Сакината. — Вешта, са новкъостал эший хьона?
    - А, а, а, айса дергда шедар а , баркал хьона,- цхьан кулгаца ший й1аьха мора коч а ийеш, сихъенна цlaгla д1ачуйолаелар Маржан.
    - Хьайл-хьайл, нускал мо лелаций, - елакъажар Сакинат. - Хьайна х1ама эше хьакхайкаргья хьо, - аьнна, д1аяхар из.
    Маржан геттар a чloarla кадай хьайзар, из яхачул т1ехьаг1а. Хьажк1аш тайса, отара чу а яьха, хьалаьцар цо цхьа москали ши котами. Сакинатарга а яха, цун маьрага урс хьакхийтар кхаьннена а. Цул т1ехьаг1а, к1ежъяьккха хий т1амерца бедар т1ера яьккха ц1ена а яь, кхаэхкар: москал цхьан яьчуи котамаш вокх яьчуи. Хьийна кийчбаь д1аоттабир ч1аьпилгаш де бод а.
    Т1аккха шийна т1ера тиша коч 1о а яьккха, т1айийхар ц1енаг1ъяр. Из яр соахка во1о денача даьрех яь коч. Маржана ше яьяр из хьа. Кхеж т1амоассайича санна, к1ай к1аьдаш а доахкаш сийна коч яр из. Й1аьха яр когий айрашта 1от1акхоачаш. Й1аьха йоацар-м Маржана лела а яцар. Шийна дукха ца езе а, духхьал во1а болча тоама аьнна йийхар цо коч т1а. Ше г1улакхаш деш йоаллаше, дог айдаларца цхьа илли дагадена, ше-шийца из илли доахар Маржана. Из дар къаьнара илли, из йо1 йолаш цхьан хана мехкараша доахаш хинна илли. К1аьдда йoarlap Маржана оаз:

    Цу сирча дына дошо шод етташ,
    Цу шодан тато доазон йист кхайкаеш,
    Воаг1аргва, нани, со шийна езар,
    Ший хозача юхьмарех к1ай йовлакх хьекхаш.

    Цу сирча дына дошо шод етташ,
    Цу шодан тато доазон йист кхайкаеш,
    Воаг1аргва, нани, командир хинна,
    Аз йина уйла кхоачашхуургья….


    Машина тата массаза хаза, ший г1улакхаш а илли а юкъах а дите, корага йодар Маржан. Ховра цунна Аслан машинаца воаг1аргволга: «Победа» яха машин яр цун. Ийца ши шу а дар. Цхьабараш ч1оаг1а хьагар Асланах, из машин цо эцарах. «Тамаиш а яц, - оалар вокхар, - йоккхача заводе керттера инженер ва». Аслан ва а вар «Металлист» яхача заводе керттерча инженералла болх беш. Цхьабакъда, цхьаццабарашта хеттача тайпара, «xlaмилг» йоаккхаш вацар. Машин а хьаьнала къа а хьегаш, ше хьадаьккхача ший ахчах ийцаяр. Г1аьле озаш вацар Аслан, молаш вацар. Х1аман хьурмат де, кходе ховш вар.
    Ший во1ах дагахьа доаккхал дора Маржана. Дика хетар цун машин йолаш а. Х1аьта а Аслан, х1анз цунга долаш дола г1улакх а из машин а йоацаш ше яххача юрта колхозе д1а а ваха, цхьацца балхаш а деш д1аволалулга дукха х1ама лургдар цо. Сесага бебашха мичад, городе а юрта а: из балха мичай. Ц1аг1а яг1а, к1аьнк кхеву аз, яхаш. Из а... ца1 мара вац...
    Маржана уйла хоадайир ц1аьхха хьахезача машина сигнало.
    - Уж ба! - ийккхар цунга.
    Шийна хьалхашка уллача т1олгах кулгаш 1о а хьекха, сихъ¬енна коа араяьлар из. Машин, коана1арий меттала дехьеи сехьеи ши хьокха а теха, пxopaгla билла уллача бекъа хьат1а а этта латтар. Даггара етташ яр сигнал, еррига улица кхайкаеш. Из к1аьнк вар, Маржана ви1ий во1, бегаш беш.
    - Сабар, са дог, сабар. - йоахар сихъенна йоаг1ача Маржа¬на, - х1анз хьаелл, х1анз!..
    Бакъдар аьлча, из яцар ни1 хьаелла езар-м, машина чу т1ехьашкахьа яг1а цун нус Роза яр е во1 ше вар, цхьабакъда, х1анз цу тайпара уйлаш в1алла дага а яцар Маржана. Бер санна, дог г1оздаьнна, г1адъяха йоаг1ар из.
    Бекъа д1абаьккхар цо. Маашин хьачуера. Сецар коа юккъе яг1ача йоккхача комара дитта к1ала. Бекъа юха д1абеллар Мар¬жана. Улицагахьа д1ахьажар из: цунна б1аргадайра шоай бешара хьахьежаш латтача Сакината к1ай косынка. Цо кхы а ч1оаг1агla дог айдалийтар Маржана. В1ашт1ехьа даларе, юрта мел волча сага а д1ахайтаргдар цо, ший во1 городера ше йолча веналга. «Д1аховлда шоана, - йоахар цо дагахьа, - Аслана ший нана йицъеннаяц, йицлург а яц. Цхьабарашта санна...» «Уж, цхьаба¬раш, малашб хьа?» — аьлча, дала жоп дацар цун.
    Машин саццарца лаьтта 1оийккхар Султан. Вена марх1аийккхар Маржана.
    - Нани ,со хьакхаьчар!
    - Дукха ваха хьо, са к1аьнк, са дог, - йоахар Маржана, цун
    кертах кулг а хьекхаш. - Хьайл, мел воккха а хиннав.
    Султан тенна к1аьнк вар. Ийс шу дизадар цун. Керда, ц1ена к1ай кочи батхараш доахка 1аьржа хачии ювхар т1а. Когаш т1а 1аьржа ботинкаш ювхар.
    - Нани, нани, комараш кхаьчайий? - хеттар цо, кхувса а луш.
    - А, кхаьчаяц, са дог. Цхьан-шин к1ира-м кхоачаргья, -
    аьлар Маржана.
    - Цхьан-шин к1ира сона езац, сона х1анз еза! цloгla а те¬ха, ц1енгахьа д1аведар Султан.
    Машина т1ара 1ояьлар Роза а. Кхаьчача боалий бос бола бар¬хата коч ювхар цунна т1а. Керта т1а туллар баьццара косынка, х1аьта когаш т1а лакха к1оажош дола мора туфлеш ювхар. Роза, тоаенна, г1ов-кеп - шедар цхьа тайна долаш, хоза саг яр. 1алаьмате ц1ена, к1ай дар цун юхь, фоарт, дийлла пхьарсаш.
    Маржана доаккхал дора ший несах, цхьабакъда, ши х1ама дар из раьза йоацаш. Цхьа к1аьнк а ваь, кхы бер а ца деш из лелаш хилар дар ца1. Бераш ца деча истех яшаш яцар Маржан. Цо ше-м 1одаь хургдар уж дуккха, цхьабакъда, цун кхел ший тайпара нийсъелар...
    Шоллаг1а Маржан цох ца яшаш хилар дар, из ший мараца, вешта аьлча, укхан ви1ийца, сов г1ожа хилар. Цо аьннар де дезаш вар Аслан. Розас аьннар отта дезаш дар цар цlarla. Из, Mapжанага хаьттача, ч1оаг1а ца товш, Аслана эхь хулаш х1ама дар. Цкъа а шозза а яхар мо, ший хурдаь во1 цу г1улакхах д1акхетаве енаяр из, цхьабакъда, цох х1ама хиланзар. Массехказа дов ийккхар укхан во1аи несийнеи юкъе, цхьабакъда, х1ама эргадаланзар. Т1аккха Маржана дитар из г1улакх, дукхаг1а ше бехке а еш. 31амига волаш бе безар боагг1а хьеха, х1аьта х1анз... т1ехьа да. Уж кхы юкъе ца лелхаш бита бале а, шийна раьза-м яцар Маржан: во1 геттара цох хийравоаккхаш йoarlap нус. Х1аьта цул халаг1а фу хургда, из ца1 мара дезалхо а воацаш, духхьал цунна цхьаннена жералла яг1аш хьаенача нанна.
    - Нани, ди дика хилда хьа, - Розас марх1аэккхара кеп оттайир Маржана. - Хала кхаьчад хьона тхо-м, новкъа машина чарх а хецаенна. Ц1аккха а в1ашт1ехьаяьнна д1айолалуш яц-кх из укхан машин.
    Маржана дезадаланзар из хабар, цхьабакъда, духьала х1ама аланзар. «Ворда т1а хайча а доаккхал деш лийнна сои машина т1а хайча ца яша ери, - иштта да-кх этта г1улакхаш», - аьнна хийтар цунна.
    Ший нанна марх1аийккхар Аслан а.
    - Миштад хьа г1улакхаш? Фуд укхаза? Могаш лийннайий хьо? - яхаш, хеттар цо бехказа вахано.
    - Х1ама дац. Могаш я. Вешта, сона-м фу дергдар, - йоахар Маржана. - Сона-м кхы х1ама эшацар,наг-нагахьа шо б1аргадайча.
    - Мукъа воацаш лийннав со, балхаш дукха долаш...
    - Хургда, х1ама дац…
    - Сона сайна-м гац ер хайра, - цар къамаьла юкъеийккхар
    Роза. - Сецца д1авода, бус ц1авоаг1а.
    - Бехк бац, х1анзара нах-м в1алла а мукъа хилацар. Х1аьта а... дика хет даьхка, - йоахар Маржана.
    Султан коа г1олла лелар, массанахьа хьожаш, шедар зувш, тохкаш. Цун сакъердам болаш х1ама дацар коа. Уйча маьлхе уллача циска, тебба т1а а ваха, мадаггара м1арга балийтар цо. Вож «пхартте» кхоссаделар, цхьа во ц1ог1а а тохаш. Кхеравенна ц1огla ийккхар Султанага а. Ваха, ший нанна марх1ахьаьрчар из. Роза а оагаелар, цискага ц1ог1а даьлча.
    - Воай, ма унзара 1аьхар из, - аьлар Розас. - Тамаш еций иззамо циск цlaгla леладар.
    - Са дог, фу дар 1а цу циска даьр? - хаьттар Маржана.
    Аслана к1аьдда лерг лаьцар ший ви1ий.
    - Харцахьа ма лела, - аьлар цо.
    - BIa-a-ай, д1ахеца са лерг! - цискага даьнначул а унзара-
    гla дар Султанага даьнна ц1ог1а.
    Аслана кулг юхаэккхийтар. Юха а оагаелар Роза.
    - Эъ, фу дар 1а даьр?! Лерг хьадоаккхар-кх 1а к1аьнка! - во1а т1акхийтар из, мара цхьа во б1ара а хьежа.
    - К1аьдда хьа мара-м лаьцадацар, - бехказа вала велар Аслан.
    - Хьавола, са дог, - к1аьнка д1ат1аяхар Маржан. - Волле,
    кулгаш а дилла, х1ама дуаргда вай. Аз ч1аьпилг лургда хьона.
    -Ваг1ац со! Дезац! – г1ожа цloгla теха, наьна карара а
    ийккха, ведар Султан. - Аз дувргда хьа циск, сона хьакорадоаг1е!
    Бе беллар цо боккха кхера.
    - Са дог, дита из, - дийхар Маржана. - 31амига ма дий из...
    - Дутаргдац! Котамаш а ютаргьяц!
    Отара хьалххашка ший к1оригашца лелача котама т1аведар Султан.
    - Ма, ма, - духьалъяла енаяр Маржан, цхьабакъда, кхензар.
    Султана, лосттабаь кхера теха, цхьа ког а бийна, 1ойиллар ко¬там. К1оригаш д1а-са яйдар.
    - Са даьла, ер-м в1ашт1ехьа дац! - сихъенна котама д1ат1аяхар Маржан.
    Вож, ткъамаш детташ, керчар лаьтта г1олла, ураг1атта а ца могаш. Корзаг1ъяьнна, гоннахьа хьувзар к1оригаш. Султан, юстара а ваьнна, к1алг1олла хьахьежаш латтар, гой шоана, аз сай безам барра дергдар, яхаш санна. Котам хьаийцар Маржапа.
    - Миска, ер-м йийpa la, - аьлар цо. - Х1ахьий, урс хьакхал цун. - Котам Асланага д1акховдайир Маржана. - Х1анз к1оригашта фу дергда аз, нана а йоацаш ма йисарий ераш-м.
    - Соцаве из, - аьлар Аслана Розайга. Ше х1ама ала лоарх1аванзар из во1ага. - Гаций хьона но леладер?
    -Coгa xlaнa ях 1а, хьо веций цун да, кхессар Розас.
    Вешта, котам мара йий из, йийча а. Цох доаг1а тума 1одиллача
    даьннадеций из.
    - И-и, са даьла! - ийккхар Маржанага, цо ахча хьоахадича. - Фу тума дувц 1а, аз-м сайна мича лелаю уж, шоана ма лелайой. «Се я бехке, - аьнна хийтар цунна. - Фуд котама х1ама техача? Бер ма дий из, фу хов цунна...»
    - Кхы в1алла хьоаха а ма ел из, - аьлар цо. - Султанг,
    хьай безам барра де 1а. Хьо-м, са дог, шера шозза мара ва а ваг1ацар укхаза.
    Цу т1а хаьдар котамах дола къамаьл. Аслана, урс а хьекха, ший сесагага д1аелар котам. Вокхо ц1аг1а д1ачуйихьар из. К1оригаш, хьа а лийца, яьшка чу ехкар Маржана. Царна яа х1ама тессар, хий оттадир, тишача 1аькъа чу а детта. Т1аккха чуяхар из: ара й1айха яр. Цхьан юкъа ноанал деш а яьлла, из араяьлча, к1алт1ара яьккха улла яьшкеи коа г1олла lexaш лела к1оригаши б1аргаяйра цунна. «Ма аьрдаг1а к1аьнк ва ер, хьалхаг1а-м ишта ма вацар ер», — аьнна хийтар Маржана. Цхьабакъда, к1аьнкага х1ама аланзар цо. Х1ама аланзар цун даьгеи наьнагеи а. Юха а, халла хьа а лийца, яьшка чу ехкар к1оригаш. Уж х1анз ерригаш яцар: шиъ эшаш яр.
    Ч1оаг1а ший во1и цун дезали ше йолча бахкарга сатувсаш хиннаяр Маржан, къаьстта т1еххьарча шин бетта. Кхыметтале г1анахь а т1ехьа уж духьала ухаш лийннаяр из. Х1аьта х1анз... Баьхкаб,.. Цхьабакъда, фуд а хацар, г1адъяхар дацар цун дег чу.
    Доккха са а даьккха, д1ачуяхар Маржан. Роза хьаьший ц1аг1а метташ т1а йижа уллар, барзкъаш а т1ехьа д1ат1а а яьнна.
    - Нани, бехк ма баккхалахь сох, к1еззига сало1аргдар аз, - аьлар цо, хьачу а кхайка.
    - В1алла а бехк бац, 1 аьлар Маржана, 1 парг1атта хьай салаla la.
    «Ена йолаш-м, сона новкъостал даьдар аьнна а х1ама дацар», - йоахар цо дагахьа. Ц1енош дар цун арахьа к1ира тоха езаш, хьажк1аш яр беша оасар де дезаш, 1 г1улакхаш-м шортта дар дьаде безам болчоа.
    - Машина чарх хувца аз, - аьнна, араваьлар Аслан.
    - Из сенна дагайоал хьона, кхоана мара вай ц1адолхаш а ца
    хилча, - цунна т1ехьакхайкар Роза.
    Аслан аравалларца ц1аг1а чуийккхар Султан.
    - Нани, мичад ч1аьпилгаш?! - ц1oгla а теха, сихха хьат1авера из Маржана.
    - Шорта, шорта, - аьлар Маржана, - хьа мама сало1аш я.
    Х1ахьий, ер да хьона ч1аьпилг.
    Х1етта хьадаьнна д1айха ч1аьпилгаш чудада ингале оаркханг д1аоттадир цо к1аьнка хьалхашка.
    - Х1ахьий, хьаэца. Аз х1анз к1одар а дергда хьона.
    - Фи, ер сона дезац, ер-м к1олд чуелла ма дий, - ч1аьпилга
    дакъилг ц1енъюкъе 1окхессар Султана,
    - 1о ма кхувса, са дог, ялат ма дий ер, - аьлар Маржана.
    Дакъилг хьа а ийца, кулгаца ц1ен а даь, истола т1а 1одиллар цо. - К1алара хьадаккха, коартол чуеллар дезе.
    Цхьаькха дакъилг а, цкъа-шозза царг а теха, 1окхессар Султана. Бага ше 1увшаш хиннар а, «туф» аьнна д1адахийтар.
    - И-и, са даьла, харцахьа ма лела, харцахьа! Ма доаде из ялат, кхом ма бий цун! - дийхар Маржана.
    Ч1аьпилгаш чудола оаркханг д1адаьккхар цо к1аьнка хьалхашкара.
    - Харцахьа а леларгва, ялат а доадергда! - ц1енхаштта аьлар Султана.
    Вокх оаркханга чура, катеха хьа а ийца, 1окхессар цо маькха ч1егилг.
    - Ай, дув ма баха хьона, фуд 1а леладер! - оаркханг к1аьнка юхера д1адаьккхар Маржана. Волле, д1авала. Мецвелча, юхавоаг1аргва хьо.
    - Воаг1аргвац! - цloгla техар Султана. - Аз сай безам барра дергда!
    Истола дехьа а ийккха, хьаийцар цо цхьаькха а маькха ч1егилг. Из а 1окхессар ц1енъюкъе, т1аккха цу т1а когаш детта волавелар.
    - Вададай, са-м бац хьоца къувса низ, - г1анда т1а 1олохъелар Маржан. Хий даьлар цун б1аргех.
    Султан оаркханга т1акхайдар, цхьаькха а маькха ч1егнлг хьаэца дагахь.
    - Ма, ма, кхы ма кхоссалахь, дукхавахарг! - цун кулга т1а к1аьдда т1оара 1от1атехар Маржана.
    Цхьа во, унзара мухь техар Султана, ший кулг на1ара юкъе дихьача санна.
    - Мама, нани сох лет! Нане сона тloapa техар! - Ц1ог1а а
    детташ, д1ачуведар из ший нана уллача хьаьший ц1аг1а.
    Г1андах ког а кхийтта вежар, ч1оагг1а лоза а веш. Тхьовра лелаяьр киловзал яле а, х1анз бокъонца ц1е ц1ога даьлар Султа¬ната. Ц1ий 1одоладелар мерех. Ена ший во1а т1акхийтар Роза, из бокъонца моастаг1ашта юкъе висачара к1алхарваккха йоаллаш санна.
    - Ой, ма да ер адамага, фу дир 1а укханна?! - цloгla техар
    цо ший маьрнаьнага. - К1аьнк-м вувр 1а...
    - Аз... аз-м... к1аьдда кулгах х1ама мара техаяцар... Енна
    ялар со, из а тохачул...
    Цу ханна цlaгla чуваьлар сихвенна воаг1а Аслан а.
    - Фу даьд укхаза, фу хиннад? - хаьттар цо, массанена цхьатарра б1ара а хьожаш.
    -Фу даьд укхаза! - цох бехк боаккхаш санна аьлар Розас. - Хьайна гаций хьона? Хьа нана я-кх укх к1аьнках леташ.Гой, цо укхан йохаяь мераж.
    Нанна бехк боаккхашха б1арахьажар Аслан а.
    - Аз ала-м аьннадар хьога, ма г1о вай укх юрта, - д1ахо лувра Роза. - А, даха деза, дукха ха я ца долха, яхаш, хьовар-кх
    садуаш.
    - Со пионерий лагере вахинтанзар 1а, - велхашше, ле волавелар Султан а. - Деррига бераш лагере дахар, со 1а ц1аг1а витар: «Нани йолча г1оргда, нани йолча г1оргда», - яхаш.
    «Х1а, ер да из, - аьнна хийтар Маржана. - Ераш-м, со гоама йолаш хиннаб, ц1аг1ара ара а бовлалехьа».
    - Циска д1ахьокхале а йиш яц, котам човхае а йиш яц, - хала лела везаш ков хиннад ер-м, - т1атехар Розас. - Воллел, ц1аг1оргдар вай. Со-м 1ергьяц укхаза кхы минута!..
    - Г1оргда вай... Кхоана г1оргда вай, - дика лоарх1а ца веш аьлар Аслана.
    - Кхоана г1оргдац, тахан г1оргда, - къамаьл хоададир Розас.
    - Хьай безам бале 1е мукъа ва хьо, со сай во1 а ийца. автобусаца д1аг1оргья.
    К1аьнка меражах 1oyxa ц1ий соцадир до, йовлакх т1адехкаш. Маржана кружкаца хьаденача хица йиллар пун юхь. Султан, тхьовра санна велхаш веце а, дог ч1ехкаш латтар. Мераж йийста ц1е яр цун.
    - Со ц1авига?.. Ц1авига со? - дехар цо, ший нанна хьалб1ара а хьежаш.
    - Мегаьд... Г1оргда вай ц1а, - аьлар Аслана. Юха а вийрза, шортта ц1аг1ара араваьлар из. Маржана х1ама аланзар: цунга а аланзар, ший несийга а аланзар. Дулх чудолча яьшта д1ат1аяхар из: кхийхкаяьннаяр москал а котамаш а. Ужи, ах-ах литр чуховша ши банка боалех яь варении, кхо литр чуйода цхъа банка абрикосех яь компоти т1ормига чу а елла, из машина чу д1ачуоттабнр Маржана. Еза-езац а, баркал ца баркал а - х1ама аланзар Розас. Халла 1адика а йийца, машина т1ехьашка 1охайра из. Шийна юххе 1охоавир во1 а.
    - Сагот ма де, - аьлар Аслана наьнага. Б1аргаш харцахьа
    лекхар цо. - Юхавоаг1аргва со дукха ца говшша.
    Маржана х1ама аланзар. Ше елхар кхерар из, йистхила елча. Яха, бекъа д1абаьккхар цо коана1аргара.
    Машин улица т1а яьлар.
    Юха бекъа д1а а белла, шортта коа чуйийрзар Маржан. Кхыметтел т1ехьа а хьажанзар из, д1аяхача машина, К1ай косынка а туллаш, ший коара хьахьежаш латта ший лоалахо Сакинат а зензар цо.
    Ц1аг1а чуяхар из. Цхьа юкъ яьккхар, уйла д1аяха саг санна, ц1енъюккъе латташ. Цул т1ехьаг1а, яха, пешка юххе г1анда т1а 1охайра. Дег1 лазар цун, хала болх беш яьлла, к1аьдделча санна. «Къа а венна, цхьаь висар - из доккха во да», - дагадехар цунна Сакината дешаш.
    Ше хьадена вахар, г1анахь доаг1аш санна, дагадера Маржа¬на... Дукха дацар цу вахарца г1оза денош, цхьабакъда, г1айг1а, бала, белхам шортта бар.


    ***

    Маржана в1алла вовзаш а, малав ца ховча а сагага маьре яхийтар из дас, ламаз-марха долаш а ва, дикача ц1ен т1ара саг а ва, аьнна. Цу тайпара маьрел каст-каста нийслора мехкарий цу хана. Ший ираз хилар догдаьхадар Маржана, цхьабакъда, маьре яха к1ира а далалехьа кхийтар из, цох даха дог доацилга. Хьаьнала болх хьабе ловш вацар цун мар. Цхьа ца бовза нах чукхувлар, кьаракъаш мелар, каст-каста арахьа бийсаш йоахар. Лувр, чувеча, ер да ала бахьан а доацаш. Даьла-м цунна в1алла дага а вохацар, дукха менна волаш кулгашца корта а лаьце, «я-аллах1» — ца оале.
    Маьре ена шу далале, йи1иг йир Маржана. Лиза аьнна ц1и тиллар цох. Х1анз лета ваьлар цох мар, к1аьнк ца а веш, йи1иг х1ана яьй 1а, яхаш. Цул т1ехьаг1а бер ца хулаш йисар из.
    Map юххера а лаьцар, наьха лочкъаяь йоалаю ши говр д1а а йоаккхаш. Цу хана Лизай пхи шу дизадар. Барх1 шу набахта а даьккха, т1ом болабала цхьа шу хьалхха ц1авера мар. Ц1авера ч1оаг1a могаш а воацаш. Х1аьта а бер хилар цар: к1аьнк. Аслан аьнна ц1и тиллар. «Х1анз мукъаг1а ираз дессар-кх са ц1аг1а», - аьнна хийтар Маржана. Цхьабакъда, цох а дукха догхьесталга хиланзар. Т1ом хьайра. Из хьайна ах шу далале мар а велар.
    Зама мелла хала этта яле а, колхозе балха ухаш, ший берашта даа-дувха ца эшийташ лелар Маржан. Цун ираза, йи1иг йоккха хиннаяр. Школе ухе а, цунна в1ашт1ехьа доалар к1аьнкага хьажа a цlar1a г1олла кулг тоха а.
    Итт класс чакхъяьккхача, т1ем т1а бахар Лизайца дешаш хинна к1аьнкаш.
    Цхьан дийнахьа Лизай кулга п1елгах боаллаш дошо г1оз б1аргабайра Маржана. «Из мичара бенаб хьоиа?» - аьнна, хаьттача, Лиза, еррига ц1ий а енна, ц1аг1ара араедар.
    Дукха да говш хайра Маржана цу г1озара къайле: Лизайга догдоахача цунца цхьан классе дешаш хиннача к1аьнко бенна хиннабар из. 1алихан яр цун ц1и. Х1анз из т1ем т1а вар. Цун да а нана а довзар Маржана. Да Лизас дийшача школа директор вар, (х1анз-м т1ем т1а вар из) х1аьта нана - цар юртарча боль¬нице лоралла болх беш яр. Хоза, нахаца товш, дика, хьаьнала боахкар уж. Bol а - 1алихан - во х1ама ала йиш йолаш вацар: эхь-эздел леладора, дика дешар, куц долаш вар. В1алла из иштта ца хилча а, Маржана х1ама аргдацар ший йи1ийга, х1ана аьлча, 1алихан т1ем т1а вар, х1аьта т1ом, из эггара доккхаг1а дола во дар.
    Т1ом чехкка чакхбаларга сатийсадар наха, цхьабакъда, из б1аьхбелар, б1аьхбелар в1алла а дага а ца хиннача тайпара. Моцал эттар. Цхьаццабарий-м кайоалар: дохка-эца корадоаг1ар. Цхьабакъда, Маржан царца нийслуча яцар. Цун боахам къе бар. Колхозе къахьегаш чуденар мара, кхы даккха, дохка-хувца xlaма долаш яцар из.
    Къаьстта хала дера Маржана т1ема т1еххьара шуи 1946-гIa шуи. Цу шерашка кхайкор хинна метта йижар Лиза. Дукха са долгий вацар к1аьнк Аслан а. Г1ийла вар, д1аяла шура, кхыдола цо дуаргдола х1ама дацар. Г1ордаьча лаьтта к1алара йоахаш, й1охьяь коартолаши свеклаши юар цар, моцала ца балар духьа.
    Цхьа ха ера Маржанага, - из ха шийга кхоачаргйолга ховш яр из, - берашта д1аяла в1алла х1ама а йоацаш. Колхозо де г1о дацар: дала йиш яр денна яьннаяр. Б1аьсте д1аде дита фу мара х1ама дисадацар юхе. Лоалахошкара дехаргдар, массехказза деха а дийхад, цхьабакъда, уж шоаш а хала боахкар.
    Йиш еха, фу дергда ца ховш, ши кулг ший когий гонашта 1от1а а дилла, Ioxaйpa Маржан. Лиза метта уллар. Чакх са доаг1аш санна хетар цун ц1ока: сов ч1оаг1а г1елъеннаяр из т1еххьарча деношка. Наггахьа метта ураховра, цхьабакъда низ болаш яцар лаьтта 1ояьнна д1айолаяла. Дукхаг1а метта уллар к1аьнк а, цамогаш веце а. Ц1аг1а шийла яр. Шийла 1а латтар ара. Цудухьа г1ойлег1а хетар цунна юврг1ана к1ала.
    - Нана, - баге иййора цо, хи чура аракхессача чкъаьро санна, - нана, со мецвеннав. Нана, сона даа х1ама да?..
    Лиза йистхилацар. Цхьацца ший уйлаш еш хулар из. Дукхаг1ча хана ц1ен пенагахьа д1айийрза уллар, ший кулга п1елгах боаллача 1алихана беннача дошоча г1озара б1ара а хьежаш.
    - Нана, - аьлар цо, наьнагахьа хьа а ца хьожаш.
    Маржан юха йистхиланзар. Д1ахьежжача яг1ар из, сеца ши б1арг а болаш.
    - Нана, - юха а халла кхайкар Лиза.
    Т1аккха ураийккхар Маржан.
    - Х1ай? Фу ях 1а, са йи1иг? - чехкка Лизайна д1ат1аяхар из.
    - Х1ахьий, д1аэца, - аьлар Лизас.
    - Х1ай? Фу? Фуй из?.. - хеттар Маржана, цо хьакхувдаер
    фу я шийна шаьра ховшше.
    Дуккхаза а б1арг лийкхабар цо ший йи1ий кулга п1елгах боаллача дошоча г1озаргахьа, дуккхаза а из зийнадар Лизас.
    - Фуй ер?
    - Г1оз ба, - шортта аьлар Лизас. - Из бехка а бехке, яа х1ама эца Асланга.
    Г1оз 1обежар. Нйна т1а г1олла кхувса а луш, 1охоахкабелар на1аргахьа.
    - И-и, са даьла! - г1озара т1ехьаедар Маржан.
    Г1оз хьалаьцар цо. Дикка ха яьккхар, йо1 уллача хьат1а а ена, корта чубелла латташ.
    - Са йи1иг, къинт1ера ялалахь сона, - аьлар цо. Маьша ткъамаца б1аргех даьнна хий д1а а даьккха, д1аюстара яьлар из.
    Шоллаг1ча дийнахьа к1иранди дар. Даьсса гали а ийца, базар т1а яхар Маржан. Базар городе яр, цар юрта пхийтта километр гаьна.
    Делкъал т1ехьа диъ сахьат даллалца лийлар из базар т1а. Г1озарах шийна дикка мах лургба мотташ яр из, цхьабакъда, кхоачашхиланзар цо даьха дог. Ялат сов деза дар. Юххера а дукха дийца, дийха, ах пунтах, вешта аьлча, барх1 кийла ялатах шийгара г1оз д1абелар цо. Ялат - к1аи мукхи в1аший увш дар. Мичча бесса дале а к1езига мах хилча санна хете а ше йоаккхий еш яр Маржан, из ялат шийга долаш. Х1анз ц1акхоаччаше а калхьарца из ахьа а эхьа, маькх а яь, берашта диззалца х1ама дуадергда. Цул т1ехьаг1а, кходеш из дуэ, дикка ха йоаккхаргья ялато кхоача ца луш.
    Городера араяьлар Маржан. Дохк а доаллаш шийла ди дар. Лоа ц1увзар когашта к1ала. Пхийтта километр г1аш никъ бе безаш яр из. Машинага догдоахилга яцар. Из наггахьа мара нийс а лацар, нийсъелча а, дикка х1ама ца елча шоферо д1а а вигацар. Маржанага яцар цунна яла х1ама. Гали ги тесса, шинна кулгаца барч хьа а лаьца, сихха rla а боаккхаш, ц1енгахьа йийрзар из.
    Ц1акхача ах никъ биса хургба-кх сона аьнна хеттача хана, Маржана т1ехьакхийра соалоза т1а а ваг1аш, говр хехкаш воаг1а цхьа къонах. Шера бати з1амига б1аргаши а долаш, цхьа тенна саг вар из. В1айха кийчвенна вар: лергашта 1от1а а эза, 1аьржа кип туллар керта т1а, дег1а т1а кетар ювхар, 1аьржа бос болаш яр из а.
    Д1аб1арахьожжаше вайзар из Маржана. Г1оз бохка г1ерташ из базар т1а лелаш, шозза-кхозза яхар мо т1авена, г1озарга хьажар из. Гонахьа хьувзаш вар, Маржана ялатах г1оз хувцача хана а.
    - Тпр, - аьнна, говр соца а яь, - хьайола, хьат1аха соалоза т1а, аз ц1аюгаргья хьо, - аьлар цо.
    - А, г1аш г1оргья со, - юхаг1ертар Маржан. - Со-м хьалла михаш яг1ача хьалкхаьчача, аьрда оаг1орахьа хьаерза езаш а я.
    - Цига кхаччалца мукъаг1а д1айигийта хье, - аьлар къонахчо, - к1аьд ма еннайий хьо.
    Цо ч1оаг1а аларах, ший безам боаццаше а, - тешаме хетацар цунна из къонах, - гира гали 1о а даьккха, соалоза д1ат1адиллар Маржана. Ц1аьхха йожачара яьлар из. Къонахчо, цхьан кулгаца гали д1а а лаьца, шод яллийтар говра: из д1аийккхар. Гале барч бера ялийтанзар Маржана. Соалоза т1ехьаудар из, когаш а лувжаш. Цхьан кулгаца говр а чувхаеш, гали д1аувзадора къонахчо. Маржана юхаувзадора. Цу сахьате кхетадир цо, къонахчоа дагадехар. Укхангара гали д1а а даьккха, ваха воаллар из. Х1аьта из хилийта йиш йолаш дацар. Елча г1ойла яр, ялат д1а а даккхий-та ц1айодачул. Цудухьа, беррига ший низ oapцагla баьккха, соа¬лоза т1ехьаудар Маржан. Ц1ог1а деттар: «Ва, оарц дала! Оарц дала!» - яхаш.
    - Д1ахеца гали! - т1ачувхар къонах.
    - Хецаргдац аз. Хьай даьла духьа, йита со, бераш да са мо-
    цалла леш? - дехар Маржана.
    - Д1ахеца, кхахьпа! Аз ювргья хьо! - цloгla деттар къонахчо.
    Къахетам баь саца дагавацар из. Аьтта ког хьачоал а тесса, ч1оагг1а д1алаьцар цо гали. Т1аккха шодакхаж бетта волавелзр из Маржана керта т1а а кулгаш т1а а.
    -Д1ахеца, д1ахеца гали, г1ойле я хьона!..
    Маржан ежар. Х1анз текха а еш хьора из соалозо. Ч1оагг1а лозайора къонахчо беттача шодакхажо, х1аьта а гали д1ахецацар цо. Даггара елхар из.
    - Хье в1алла адам дале, хьай даьла вале, йита со, — яхаш,
    дехар до.
    Гали доастаделар. 1оъаха доладелар цу чура к1аи мукхи. Из б1аргадайна, кхы а ч1оаг1аг1а мухь баьлар Маржанага. Селла чloarla из шийна духьалъяьнна, эг1азвахача къонахчо х1анз кхы а бирсаг1а беттар шодакхаж, ког беттар юхьа тla, из т1ехьара д1аяккха г1ерташ. Ц1ий ухар Маржана кулгех а юхьах а, цхьабакъда, х1аьта а гали д1ахецацар цо.
    - Йита со, ма доаде са ираз, ма доаде са бераш, - дехар цо юкъ-юкъе, цун б1аргашка хьежаш из к1аьдве а г1ерташ.
    Вож, шод юххе 1о а кхесса, ший кетара чу кхувда ваьлар. Х1анз фу де воал-хьог1 ер аьныа, Маржана хеттача хана, хьагучаэккхийтар доккха шера урс. «Са даьла, в1алла оарц дац-хьог1 сона дала», - аьнна хийтар Маржана. Цхьабакъда, вокхо урс тоханзар. Чехкка юха д1алочкъадир цо из. Гали, когаца 1отетта, 1одожийтар лаьтта. Т1аккха мадаггара шод етташ д1аэккхийтар говр.
    Т1ехьа йоаг1а машина т1акхийра Маржана. Кабина чура хьаара а ваьнна, хьат1авера ши къонах. Маржан, 1оежжача, елхаш уллар, гале т1а ц1еша диза ши кулг а дилла. Къонахаша, Маржана хьат1аотташе, кхетадир хиннар.
    - Мала вар из? - хаьттар цхьанне.
    - Хац сона, - халла хьалъайелар Маржан, т1аккха Ioxaйpa: ураг1атта низ бацар цун.
    - Т1ехьакхийна лаца веза из, - аьлар шоллаг1чо.
    - Тхойца д1айига оаха хьо? - хаьттар юха а хьалхарчо.
    - А... Баркал шоана... Шо хиннадецаре, йийнаяр со...
    - Йолле, хьо цхьаь йита г1оргдац тхо.
    - А, а, - аьлар Маржана. -К1а 1оихад, хьагулде деза.
    Ший гале чура 1оиха к1аи мукхи хьагулде эттар Маржан. Лоа а т1ехьа, кулгех 1оухача ц1ешца а увш, хьагулдора цо из.
    Вож шиъ д1авахар, машина т1а а хайна. Уж шийгара ялат д1адаккха г1ийртача зуламхочоа т1ехьакхийра е т1ехьакхензар ханзар Маржана. Кхыметтел машина т1ехьа а хьажанзар из. Дикка ха яьккхар цо, елха а елхаш, ц1еш 1оухача шелденнача кулгашца, гора а текхаш, лаь т1ара к1аи мукхи хьагулдеш. Деррига хьагула-м даланзар цунна, х1аьта а, шийна могардаь, х1ама юхе ца дита хьажар из.
    Юрта из чукхаьчача, боад къовлабеннабар. Лампаш йоагар наьха ц1еношка. Цхьабакъда, Маржанар ц1а баьде латтар. «Фу деш ба-хьог1 ераш», - аьнна хеташ, сихъенна ц1аг1а чуяьлар из.
    - Тхьовсанза дий шо? - хаьттар цо, д1ачуйоаллаше.
    - Со-м тхьайсавац, - аьлар Аслана. - Нана, Лизас соца къамаьл а мича ду, - т1атехар цо, дог а ч1ехкаш. - Пенагахьа д1а а йийрза улл-кх, сона эг1азъяхача санна. Со-м в1алла харцахьа а лийннавац.
    Дег чу цхьа унзарал ессар Маржана, к1аьнко дувца къамаьл хьахезача. Лампа хьал а сега, сихха Лизайна д1ат1аяхар из. Лиза... енна уллар...


    ***

    Дукха ха яьннай из хинна, дукха х1амаш хувцаденнад, наьха хьал-торо а хьашташ а кхыча тайпара да, х1аьта а, х1анз уж, шийна хьалхашка ц1енъюкъе ухка ший ви1ий во1о Султана 1отийса маькха г1орг1илгаш б1аргадайча, б1аргашта духьала латташ санна, шедар юха а дагадера Маржана.
    Г1анда т1ара хьалг1аьтта д1ат1а а яха, ц1енъюкъе 1олох а енна, шортта уж г1орг1илгаш хьалохьде эттар из.
    Лешаш дацар цун б1аргаш, цхьабакъда, дог-м делхаш дар… Дагадехар Маржана ший лоалахочун Сакината дешаш: «Къавалар - беркат да, цхьабакъда, къа а венна, цхьаь висар - из доккха во да».
    «Бакълувш хиннайола хьо, Сакинат», - аьнна хийтар Мар¬жана.
    Цхьабакъда, Маржан цхьаь яц: цун во1 ва... Ви1ий во1... нус...

Страница 1 из 3 123 ПоследняяПоследняя

Ваши права

  • Вы не можете создавать новые темы
  • Вы не можете отвечать в темах
  • Вы не можете прикреплять вложения
  • Вы не можете редактировать свои сообщения
  •